ويژگي‎هاي صحيفه سجاديّه

ويژگي‎هاي صحيفه سجاديّه

صحيفه سجاديه، مجموعه‎اي از ادعيه امام سجاد ـ عليه السلام ـ است كه بعد از قرآن كريم و كتاب مقدس نهج البلاغه حاوي والاترين معارف الهي شمرده مي‎شود و به حق (اخت القرآن) و انجيل اهل بيت ـ عليهم السلام ـ و زبور آل محمد ـ عليهم السلام ـ لقب يافته است. پيشواي چهارم بعد از حادثه خونين كربلا كه همه راهها را براي بيان حقايق مسدود يافت، با زبان دعا به ارشاد بشر پرداخته و تا ابد به جوامع انساني رهنمودهاي ارزنده‎ ارايه مي‎دهد؛ رهنمودهايي كه انديشمندان سترگ و دانشمندان بزرگ را حيران ساخته است.
در سال 1353هـ.ق مرحوم آيت الله العظمي نجفي مرعشي ـ قدس سره ـ نسخه‎اي از صحيفه سجاديه را براي علامه معاصر مؤلف تفسير طنطاوي (مفتي اسكندريه) به قاهره فرستاد وي پس از تشكر از دريافت اين هديه گرانبها و ستايش فراوان از آن در پاسخ چنين نوشت. «اين از بدبختي ماست كه تاكنون بر اين اثر گرانبهاي جاويد كه از مواريث نبوت است دست نيافته بوديم، هر چه در آن مي‎نگرم، آن از گفتار مخلوق برتر و از كلام خالق پايينتر مي‎يابم.[1]
صحيفه سجاديه تنها شامل راز و نياز و بيان حاجت در پيشگاه خداوند متعال نيست، بلكه درياي بيكراني از علوم و معارف اسلامي است كه طي آن مسائل عقيدتي، فرهنگي، اجتماعي، سياسي و پاره‎اي از قوانين طبيعي و احكام شرعي در قالب دعا مطرح شده است.[2]
اين كتاب ارزشمند ويژگي‎هاي خاصّي دارد كه به چند ويژگي خلاصه‎وار اشاره مي‎شود:
1- اين صحيفه مباركه تجسّم بخش تجرّد كامل از عالم ماده و انقطاع از خلق و ارتباط با خداوند باري‎تعالي، و تكيه به اوست. در قسمتي از دعاي بيست و هفتم آمده است: «خداوندا من به خاطر اخلاص خود، از همه كس بريده و رو به سوي تو آورده‎ام اينك تمام وجودم متوجه به لطف و كرم توست. و من از كساني كه خود دست نياز به سوي تو دارند.
رو برگردانيدم، و چون دريافتم كه اظهار حاجت به كساني كه خود نيازمندند دليل بر بي‎خردي و كج‎انديشي است.
2- صحيفه سجاديّه بيانگر كمال معرفت و ايمان عميق امام سجاد ـ عليه السّلام ـ نسبت به خداي‎ تعالي است. امام ـ عليه السلام ـ در اين صحيفه بسياري از مباحث كلامي را مطرح كرده است، كه دانشمندان علم كلام و فلسفه اسلامي در كتابهاي خود آنچه راجع به واجب الوجود نوشته‎اند از آن حضرت استفاده كرده‎اند. در بخشي از دعاي اول آمده است:
«همة سپاس‎ها از آن خداوندي است كه او مبدأ و سرآغاز جهان هستي است و براي ذات مقدس او آغازي نيست، خداوندي كه پايان همه چيز به او منتهي مي‎شود ولي او را نهايتي نيست. خداوندي كه چشمان بندگان از ديدن او قاصر و انديشه و اوهام توصيف‎كنندگان از بيان صفاتش ناتوانند…»
3- صحيفه سجاديه بيانگر كمال خضوع و تذلّل در پيشگاه خداي تعالي است و بدين وسيله از بقيه دعاهاي ائمه معصومين ـ عليهم السلام ـ متفاوت است. در قسمتي از دعاي پنجاه و دوم آمده است:
«اي خداوند مهربان گناهانم مرا خاموش كرده و كلامم را بريده است، از اين رو براي من حجت و برهاني نمانده است پس من به رنج و سختي خود گرفتار و در گروه عمل خويشتن هستم و دربارة گناهم سرگردانم و از اين كه از راه راست منحرف گشته‎ام درمانده و وامانده‎ام…»
4- اين صحيفه درهاي آرزو و اميد به رحمت پروردگار را مي‎گشايد، زيرا كه انسان هرچقدر گناهكار باشد نبايستي اميد به بازگشت از گناه و رجعت به سوي پروردگار را در دل خود نااميد سازد. در يكي از دعاها چنين آمده است:
«خداوندا به عزت و جلالت سوگند كه، اگر تو مرا به گناهانم مؤاخذه كني، من هم به يقين از عفوت مطالبه خواهم كرد و اگر به فرومايگي و خشم مؤاخذه كني، هر آينه از كرم و بزرگواريت مطالبه خواهم كرد.»
5- اين صحيفه باب مناظرات تازه‎اي را با پروردگار به روي انسان مي‎گشايد. در بخشي از دعاي پنجاهم آمده است:
«خداوندا من فردي ناچيزم و قدر و منزلتم اندك است و عذاب و كيفر من چيزي نيست كه به قدر ذرّه‎اي در قدرت تو بيفزايد و اگر عذاب چيزي بود كه در سلطنت تو مي‎افزود هر آينه دوست داشتم كه آن فزوني براي تو باشد ولي سلطنت تو بالاتر و قدرت تو جاودانه‎تر از آن است كه اطاعتِ اطاعت كنندگان و يا نافرماني گنهكاران از آن بكاهد».
6- بيشتر دعاهاي صحيفه، برنامه‎هايي براي اخلاق و كمالات روحي وضع كرده است، كه بدان وسيله مقام انساني بالا مي‎رود و آدمي ارتقاء پيدا مي‎كند در يكي از دعاها آمده است:
«خداوندا، بر محمد و آل محمد درود بفرست و ايمان مرا به آخرين مرتبة كمال برسان و يقينم را برتر از همه يقين‎ها قرار ده و نيت‎هاي خير مرا به نيكوترين نيّات تبديل كن و اعمالم را بهترين اعمال قرار ده بار خدايا علاقه و نيت مرا به انجام امور خير بيشتر گردان و يقينم را بر آنچه در نزد تو است صحيح‎تر قرار ده و اعمال فاسدي را كه از من سرزده است اصلاح كن.»
7- در متون صحيفه يك سلسله حقايق علمي وجود دارد كه در عصر امام شناخته شده نبود. در بخشي از سخنان آن حضرت در مورد نفرين بر دشمنان اسلام چنين آمده است: «خداوندا آبهاي ايشان را به وبا و خوراكي‎هاي ايشان را به بيماري درآميز».
يا در جايي ديگر از دعاي اول مي‎فرمايد:
«سپاس خداوند را كه ابزار بسط و گسترش قبض و در هم كشيدن را در بدن ما قرار داده است».
امام دهها قرن قبل از جاذبة نيوتن، از وزن نور و هوا سخن به ميان مي‎آورد و به آن توجه مي‎كرد در جايي كه مي‎فرمايد:
«پروردگارا! كه وزن زمين و آسمان وزن خورشيد و ماه، وزن ظلمت و نور، وزن سايه و هوا را مي‎داني، از هر چيز از هر نوع شرك منزه و پاك هستي.»
و يا امام سجاد و كاري را كه سازمان ملل بعد از تلفات 50 ميليوني جنگ جهاني دوم با شركت 56 كشور جهاد در 86 جلسه در طول صدها روز و هزاران ساعت كار تحت سي‎ماده به نام حقوق بشر تنظيم داد و با تأسف فراوان ضامن اجرائي هم ندارد و با يك برتري ابرقدرتي يا قلدري تمام سعي و تلاش اعضاي شوراي نيست مي‎شود. دقيق‎ترين آن حقوق‎ها را در ضمن يك نشست در ضمن 50 ماده دربارة حقوق بشر بيان مي‎دارد كه تنها ضامن اجراء و پشتوانه آنها را ايمان و تقوا و شناخت مبادي معنوي تشكيل مي‎دهد و در راه ايجاد آن پشتوانه، سعي و كوشش و تلاش فراوان دارد.
8- صحيفه سجاديه از بهترين رصدهاي روحي و اخلاقي در تفكر اسلامي است. دارويي شفابخش براي نفوس سرگردان و سرچشمه‎اي گوارا براي تشنگان زهد و اخلاص مي‎باشد دعايي كه معراج مؤمن و وسيلة قرب الهي است.
9- صحيفه سجاديه، در حقيقت نهضت و مقابله‎اي دربرابر فساد و بي‎بند و باري و افسار گسيختگي آن عصر بود كه حاكمان و عاملان اموي در ترويج و اشاعه آن مي‎كوشيدند.
10- صحيفه سجاديه در بالاترين سطح بلاغت و فصاحت قرار گرفته است و پس از قرآن مجيد و نهج البلاغه سخني در جهان عرب بليغ‎تر و فصيح‎تر از دعاهاي امام زين العابدين ـ عليه السلام ـ وجود ندارد.
11 و 12- از همه مهمتر دو باب اصول اعتقادات و احكام و فروع دين كه با روش عالمان و عارفان در جاي جاي اين صحيفه آمده است به گوشه‎هايي از آن اشاره مي‎شود:
الف. اصول اعتقادات:

1- خداشناسي: در بخشي از دعاي چهل و هفتم آمده است: پروردگارا! حمد و ستايش مخصوص توست، اي پديد آورندة آسمانها و زمين اي صاحب بزرگي و احسان كامل، اي مالك و مهتر مهتران، اي خداي هر پرستش‎گر و اي آفرينندة هر آفريده و اي وارث هر چيز، چيزي مانند او نيست و آگاهي به چيزي از او پنهان نمي‎باشد و او به هر چيز احاطه دارد و به هر چيز نگهبان است، تويي خدايي كه جز تو خدايي نيست، يكتاي تنها يگانة بي‎مانند هستي…»
2- عدل: در بخشي از دعاي چهل و هشتم آمده است: «… و دانستم كه حكم و فرمانت ستمي و در انتقام و به كيفر رساندنت شتابي نيست». و در قسمتي ديگر از همان دعا آمده است: «خدايا! اگر بخواهي از ما درگذري، به دليل فضل و احسان توست و اگر بخواهي ما را به كيفر رساني، از عدل و دادگري توست.
3 و 4- نبوت و امامت: در بخشي از دعاي چهل و هشتم آمده است: «خدايا! به مقام و منزلت بلندپاية محمد ـ صلّي الله عليه و آله ـ و مقام گرامي علي ـ عليه السلام ـ به سوي تو تقرب مي‎جويم و به واسطة آن دو بزرگوار به درگاهت روي مي‎آورم كه مرا از شرّ و بدي فلان و فلان پناه دهي».
5- معاد: در بخشي از دعاي چهاردهم آمده است: «خدايا! اگر نيكي من نزد تو در تأخير گرفتن حق من و به كيفر نرساندن ستم كنندة بر من تا روز رستاخيز است، پس بر محمد و آل او درود بفرست و مرا به نيت درست و صبر پايدار تأييد فرما.
ب. احكام و فروع دين:
1- نماز: امام سجاد ـ عليه السلام ـ در دعاي چهل و چهارم مي‎فرمايد: بارالها بر محمد و آل محمد رحمت فرست و ما را در اين ماه ـ ماه رمضان ـ بر اوقات نمازهاي پنجگانه و حدود آن كه يقين كرده‎اي و واجبات آن را مقرر فرموده‎اي و وظايف و شروط آن را مشخص ساخته‎اي و اوقات آن را معين نموده‎اي موفق بدار…»
2- روزه: در بخشي از دعاي چهل و چهارم آمده است: «سپاس خدايي را كه يكي از راههاي احسان را ماه خود، ماه رمضان، ماه روزه و ماه اسلام و… قرار داد… چيزهايي را كه در ماههاي ديگر حلال كرده است حرام ساخت و براي گرامي داشتن آن، خوردني‎ها و نوشيدني‎ها را در آن منع فرمود و براي آن وقت آشكاري قرار داد.

3-زكات: در قسمتي از دعاي چهل و چهارم آمده است: «ما را در اين ماه موفق بدار تا اموالمان را از مظالم و حقوق ديگران خالص و پيراسته كنيم و با بيرون كردن زكاتها، آنها را پاك سازيم…»
4- حج: در قسمتي از دعاي بيست و سوم مي‎فرمايد: «خداوندا بر من منت گذار در برپايي حج و عمره و زيارت قبر پيامبرت كه درود و رحمت و بركات تو بر او و بر خاندان او باد…»
5- جهاد: امام سجاد ـ عليه السلام ـ در بخشي از دعاي بيست و هفتم مي‎فرمايد: «خداوندا بر محمد و آل او رحمت فرست و مرزهاي مسلمانان را به عزت خود استوار گردان، مرزبانان را به نيروي خود تقويت فرما، عطاياي ايشان را از فضل خود زياد كن. بارالها بر محمد و آل او درود فرست و عده ايشان را افزون فرما، اسلحه‎هايشان را تيز و برّان نما، حوزه‎شان را حراست نما، نقاط حساس جبهه‎شان را محكم كن…»
6- امر به معروف و نهي از منكر: در قسمتي از دعاي ششم آمده است: «و ما را در اين روز و اين شب و همه روزهايمان براي انجام ـ كارهاي نيك و به پا داشتن امر به معروف و نهي از منكر موفق بدار…»
7- تولي و تبري: امام ـ عليه السلام ـ در قسمتي از دعاي ششم مي‎فرمايد: «پروردگارا! همان من دوستدار و دوست آنان هستم، و به وسيله تو از دشمن آنان بيزاري مي‎جويم و به وسيله حجت، دوستي، علاقه و اطاعت آنان، به سوي تو نزديكي مي‎جويم…»
و در بخشي از دعاي بيست و پنجم آمده است: «و مرا در حالي كه دوستدار دوستانت و دشمن دشمنانت هستم، بميران».
اهميت و ويژگي‎هاي صحيفه سجاديه موجب شده كه بسياري از علماي بزرگ بر آن شرح بنويسند، شيخ آقابزرگ تهراني در الذريعه به 66 شرح اشاره كرده است. و باقر شريف قرشي در كتاب تحليل از زندگاني امام سجاد ـ عليه السلام ـ ضمن اشاره به شارحين مندرج در الذريعه دو تن ديگر را نيز نام مي‎برد.
اين كثرت شارحين خود نشانگر اهميت اين كتاب در نزد بزرگان و انديشمندان اسلام مي‎باشد.

پی نوشت ها:

[1] . صحيفه سجاديه، ترجمه سيد صدرالدين بلاغي، دارالكتب اسلاميه مقدسه، ص 37.
[2] . سيره پيشوايان، مهدي پيشوايي، مؤسسه امام صادق، ص 270.

———

نويسنده:محمد حسين باقري