به نام خدا
ترجمه: بهروز جندقی
منبع:سايت انتظار
آنچه در پی میآید ترجمهای است از مقالهی Messianism (مهدویت) كه در دائرة المعارف دین جلد 9 صفحه 469 الی 481 ویراسته میرچا الیاده توسط شركت انتشاراتی مك میلان نیویورك آمریكا در سال 1987 به چاپ رسیده است . طبیعتا دیدگاه دانشمندان و دینشناسان غربی نسبتبه ویژگیهای حضرت مهدی (عج) تا حدود زیادی متاثر از متون و شخصیتهایی است كه با جایگاه عصمت، مبانی غیبت، تاریخ زندگی ایشان و به طور كلی دیدگاه شیعهی دوازده امامی نسبتبه آن حضرت، آشنایی كاملی نداشتهاند، همچنان كه در قسمت كتابشناسی این مقاله ملاحظه میشود، در اكثر برداشتها كتب غیراصلی و دست دوم، ملاك قضاوت بودهاند و نویسندهی بخش سوم مقاله (مهدویت در اسلام) در ابتدای كتابشناسی خود تذكر میدهد كه هیچ مطالعهی جامعی را در خصوص كل موضوعات مربوط به حضرت مهدی (عج) و نهضتهای تاریخی نیافته، تنها دو كتاب را میتواند به عنوان منابعی مهم در خصوص ظهور اولیه، سابقه و توسعه دیدگاه حضرت مهدی (عج) در نهضتهای شیعه، معرفی نماید . اول، كتاب «آغاز مهدویت» اثر ژان اولاف بلیج فلدت و دوم، كتاب «مهدویت در اسلام: ایده مهدی در شیعه دوازده امامی» اثر عبدالعزیز ساشادینا .
واضح است كه منظور اصلی از ترجمه این مقاله و سایر مقالاتی كه در دائرة المعارفهای معتبر غربی در مورد حضرت مهدی (عج) به قلم بزرگترین دینشناسان و اسلام شناسان غربی نگارش یافته، صرفا آشنایی با دیدگاه و نگرش آنان نسبتبه آن وجود عزیز است نه تایید كامل عقاید و كج فكریهای آن دانشمندان، لذا ترجمه این نوع مقالات میتواند زمینهای برای شناخت هر چه دقیقتر عقاید بزرگان شیعهشناسی غرب در مورد حضرت فراهم آورد تا این شناخت، خود مبنایی برای تبلیغ صحیح و شناساندن شخصیتحقیقی آن امام عزیز به مردم و اندیشمندان دیار غرب باشد . ان شاء الله .
(مترجم)
این نوشتار، مشتمل بر سه مقاله است:
1) نگاه اجمالی
2) مسیحا باوری در دین یهود
3) مهدویت در اسلام
مقاله اول مروری بین فرهنگی بر مفهوم و عقیدهی مسیحا باوری در ادیان مختلف، به ویژه در مسیحیت، ارائه مینماید . دو مقالهی بعدی به مسیحا باوری در سنتیهود و [مهدویت در] اسلام میپردازند .
1) نگاه اجمالی
واژه مسیحا باوری از كلمه مسیح گرفته شده كه ترجمهی واژهی عبری mashiah (تدهین شده) است و در اصل به پادشاهی دلالت میكرد كه سلطنت او با مراسم مسح با روغن، مقدس اعلام میشد . در كتب مقدس یهود (كتب عهد عتیق)، mashiah همیشه برای اشاره به پادشاه وقت اسرائیل به كار رفته است: در مورد طالوت نبی (باب 12 آیات 3 – 5 و باب 24 آیات 7 – 11)، داوود نبی (باب 19، آیات 22 – 21)، سلیمان نبی (كتاب وقایع ایام 2 . باب 6، آیه 42)، یا پادشاه به طور كلی (كتاب مزامیر: باب 2، آیه 2; باب 18، آیه 50; باب 20، آیه 6; باب 28، آیه 8; باب 9، آیه 84; باب 38، آیه 89; باب 51، آیه 89، باب 17، آیه 132). اما در دورهی بین دو عهد، این واژه به پادشاه آینده اطلاق میشد كه انتظار میرفت پادشاهی اسرائیل را اصلاح كند و مردم را از شر تمام شیاطین نجات دهد .
در عین حال، اگر چه در پیشگوییهای پیامبران در خصوص پادشاه آرمانی آینده، از واژهی مسیح استفاده نشده است، اما آنها را از زمرهی از همین نوع پیشبینیهای مربوط به معادشناسی تلقی كردهاند . این متون عبارتند از كتاب اشعیای نبی باب 9، آیات 1 – 6; باب 11، آیات 1 – 9; كتاب میكاه نبی باب 5 آیات 2 – 6، كتاب زكریای نبی باب 9، آیه 9، و برخی از مزامیر «شاهانه» مانند كتاب مزامیر داود باب 2، 72 و 110 . سابقه این مفهوم اخیر در مكاتب سلطنتی خاور نزدیك باستانی یافت میشود كه در آن پادشاه نقش ناجی مردم خود را ایفا میكرد و انتظار میرفت كه هر پادشاه جدید حاصلخیزی، ثروت، آزادی، صلح و سعادت را برای سرزمین خود به ارمغان آورد . نمونههای آن را میتوان هم در مصر و هم در بین النهرین یافت . دانشمند فرانسوی، ادوارد دورم (1) در كتاب خود تحت عنوان (1910) برخی از متونی را ذكر كرده است كه چنین انتظاراتی را تحت عنوان «پادشاه مسیح» مطرح كردهاند [. همچنین مراجعه كنید به: پادشاهی، مقالهای در بارهی پادشاهی در سرزمین مدیترانهی باستانی] .
یهودیت: در یهودیت مربوط به دورهی بین دو عهد، امیدهای مربوط به مسیح موعود در دو جهتشكل گرفت . یكی از آنها ملی و سیاسی بود كه در مزامیر منسوب (2) به سلیمان (بابهای 17 و 18) با بیشترین وضوح مطرح شده است . در اینجا این مسیح ملی، فرزند داوود است . او با خرد و عدل حكومتخواهد كرد; قدرتهای بزرگ جهان را شكستخواهد داد، مردم خود را از قید كومتبیگانه رها خواهد ساخت و سلطنتی جهانی وضع خواهد كرد كه در آن مردم در صلح و سعادت زندگی خواهند كرد . همین آرمان شاهانه در توصیف حكومتشمعون در كتاب اول مكابیان (3) باب 14، آیه 3; مطرح شده كه بیانگر پیشگوییهای كتب عهد عتیق در مورد مسیح موعود است .
برخی اسناد جعلی، به ویژه وصیتنامه لیوای (4) ، از مسیح كشیش نیز سخن میگویند كه قرار است صلح و علم خداوند را برای مردم خود و جهان به ارمغان آورد . امت قمران (5) حتی منتظر دو فرد تدهین شده بودند، یك كشیش و یك پادشاه، اما اطلاع زیادی از وظایف آنها در دست نیست .
مسیر دوم این شكلگیری مهمتر از همه در كتاب حبشی زبان مكاشفات خنوخ نبی (كتاب اول خنوخ) و در كتاب دوم اسدرا (6) (كه كتاب چهارم عزرا هم نامیده میشود) یافت میشود . تمركز اصلی آن بر عبارت پسر انسان است . این عبارت در عهد عتیق عمدتا جهت اشاره به انسان (كتاب مزامیر داود باب 8، آیه 5; باب 80، آیه 18; [نسخه انگلیسی باب 80، آیه 17] و چندین بار هتخطاب به پیامبر، در كتاب فر قیال نبی) به كار رفته است . در رؤیائی كه در كتاب دانیال باب 7، ثبتشده است، این عبارت در آیه 13 برای اشاره به «موجودی شبیه انسان» به كار رفته كه برخلاف چهار حیوان معمول، مظهر چهار قدرت بزرگ در جهان قدیم است و بر نقش مهم اسرائیل در روز قیامت دلالت میكند .
در كتب مكاشفات مذكور، پسر انسان شخصیتی غیرمادی، كمابیش الهی و ازلی است كه در حال حاضر در بهشت پنهان است . وی در آخرالزمان، ظاهر میشود تا در باب رستاخیز مردگان در میان جهانیان قضاوت كند . مؤمنین از سلطهی شیاطین رها میشوند و او برای همیشه در صلح و عدالتبر جهان حكومتخواهد كرد . در این كتب اغلب از او به عنوان «شخص برگزیده» یاد شده، تنها گاهی «شخص تدهین شده» ، یعنی مسیح موعود، نامیده میشود . آشكار است كه تفسیر سورهی 13 باب 7 كتاب دانیال، «پسر انسان» را به یك شخص اطلاق میكند نه چیزی كه مورد مقایسه قرار گیرد . مشكل در اینجاست كه تا چه حد این متون به قبل از مسیحیت تعلق دارند . كتاب دوم اسدرا قطعا بعد از سقوط بیت المقدس در سال 70 میلادی نوشته شده است و بخشهایی از كتاب اول خنوخ كه در آن اشاراتی به پسر انسان شده، در لابلای قسمتهای آرامی (7) زبان همان نوشتهای كه در قمران یافتشده، وجود ندارد . از سوی دیگر، به نظر میرسد عهد جدید همین تفسیر سوره 13، باب 7، كتاب دانیال را مفروض گرفته است .
مسیحیت: مسیحیت اولیه بسیاری از نظرات یهودیت را در خصوص مسیح موعود پذیرفته، آنها را در مورد عیسی مسیح به كار میبرد . مسیح موعود در زبان یونانی به Christos ، یعنی مسیح، ترجمه شده است، بدین وسیله عیسی مسیح را با امیدهای مسیحایی یهودیتیكسان تلقی كرده است . انجیل متی تفسیر این عبارت را در كتاب اشعیای نبی باب 9، آیه 1 (نسخه انگلیسی باب 9، آیه 2) “كسانی كه در تاریكی راه میپیمایند، شاهد نور عظیم خواهند بود”، در عیسی مسیح متحقق دانسته است (انجیل متی باب 4، آیات 14 – 18). نقل شده كه كتاب میكاه نبی باب 5، آیه 1 (نسخهی انگلیسی باب 5 آیه 2) تایید میكند كه مسیح در بیت اللحم به دنیا میآید (انجیل متی باب 2، آیه 6). آیه 9 از باب 9 كتاب زكریای نبی به عنوان پیش بینی ورود عیسی مسیح به بیت المقدس تفسیر شده است (انجیل متی باب 21، آیه 5) و اگر داستانی كه انجیل متی روایت كرده صحیح باشد، به معنی آن است كه عیسی مسیح خواسته استخود را مسیح موعود معرفی كند .
آیه 7 باب 2 مزامیر (“تو پسر من هستی”) در ارتباط با غسل تعمید عیسی مسیح نقل شده یا حداقل تلویحا به آن اشاره دارد (انجیل متی، باب 3، آیه 17; انجیل مرقس باب 1، آیه 11; انجیل لوقا باب 3، آیه 22). (اما مسیح موعود در یهودیت پسر خدا تلقی نمیشد) . از كتاب مزامیر داود باب 110، آیه 1 برای اثبات این امر استفاده میشود كه مسیح موعود نمیتواند پسر داوود باشد (انجیل متی باب 22، آیه 44) ; بخشهای دیگر باب 10 مزامیر داود مؤید تفسیر باب 5، 6 و 7 كتاب عبدانیان است . اما عهد جدید، مسیحا باوری سیاسی مذكور در مزامیر سلیمان را رد میكند . عیسی مسیح از قبول پادشاهی خودداری كرد (انجیل یوحنا، باب 6، آیه 15) ; او در برابر پیلات (8) اعلام كرد: “پادشاهی من متعلق به این جهان نیست” (انجیل یوحنا باب 18، آیه 26). با وجود این او را متهم نمودند كه ادعای “پادشاهی یهود” را نموده است (انجیل یوحنا باب 19، آیه 19).
با این حال، اگر چه عهد جدید تصریح میكند مسیح موعود پسر خداست، اما از عنوان “پسر انسان” نیز استفاده میكند . طبق اناجیل، عیسی مسیح این عبارت را در مورد خود به كار میبرد كه در چند مورد احتمالا فقط به معنی “انسان” یا “این بشر” بوده است (انجیل مرقس باب 2، آیه 10، انجیل متی باب 11، آیه 8، و نظیر آن; انجیل متی باب 8، آیه 20 و نظیر آن). در چند متن به آمدن پسر انسان در آخر الزمان اشاره شده است (انجیل متی باب 24، آیه 27; باب 24، آیه 37; انجیل لوقا باب 18، آیه 18; باب 18، آیه 23; باب 18، آیه 69; انجیل متی باب 10، آیه 23; انجیل مرقس باب 13، آیه 26) ; اینها حاكی از همان تفسیر دانیال باب 7، آیه 13 كتاب دانیال نبی هستند كه در كتاب اول خنوخ و كتاب دوم اسدرا نیز آمده است اما حاوی عنصر دیگری هم هستند كه به موجب آن، عیسی مسیح است كه برای بار دوم به عنوان قاضی جهانیان باز میگردد . گروه سوم منابع مطرح كننده “پسر انسان”، اشارهای تلویحی به رنج و مرگ مسیح دارند كه گاه احیای او را نیز مطرح میكنند (انجیل مرقس باب 8، آیه 31; باب 9، آیه 9; باب 9، آیه 31; باب 10، آیه 33; باب 14، آیه 21; باب 14، آیه 21; باب 14، آیه 41; انجیل لوقا باب 22، آیه 48 و غیره). این آیات، دیدگاه رنج مسیح را مطرح میكنند كه در مسیحا باوری یهود كاملا ناشناخته نیست اما هرگز ارتباطی به پسر انسان ندارد .(اگر پسر انسان یهود، گاه “بندهی خدا” توصیف شده باشد فصل مربوط به رنجبنده، در كتاب اشعیای نبی باب 53 هرگز در مورد او صدق نمیكند) . در انجیا یوحنا، پسر انسان در بیشتر موارد خدائی است كه به صورت پادشاه و قاضی توصیف شده، و ضمنا موجودی ازلی در بهشت نیز تلقی میشود .(انجیل یوحنا باب 1، آیه 51; باب 3، آیه 23; باب 8، آیه 28) ; كتاب عبرانیان باب 2، آیات 6 – 8 باب 8 مزامیر داود را، كه در آن “پسر انسان” در اصل به معنی “انسان” بوده، اشاره به عیسی مسیح میداند، در نتیجه مفهومی معاد شناختی به این عبارت میبخشد .
با یكسان تلقی كردن بندهی رنجدیده در كتاب اشعیای نبی باب 53 با عیسی مسیح، ویژگی جدیدی در مسیحا باوری عهد جدید مطرح شد . در انجیل مرقس باب 9، آیه 12 آمده است كه “در بارهی پسر انسان نوشتهاند كه باید رنجهای فراوانی را متحمل گردد و به گونهای تحقیرآمیز با او رفتار شود” (مقایسه كنید با كتاب اشعیای نبی باب 53، آیه 3). كتاب اعمال رسولان باب 8، آیه 32; مصداق آیات 7 – 8 باب 53 كتاب اشعیای نبی را صریحا عیسی مسیح میداند، و در كتاب اول پطرس باب 2، آیات 22 – 24 ذكر شده یا اشاره شده كه بخشهایی از كتاب اشعیای نبی باب 53 به او اشاره دارند . به نظر میرسد كه این یكسانانگاری، خلقت آغازین عیسی مسیح (یا احتمالا ظهور كلیسای اولیه) باشد .
بنابراین، مسیحشناسی عهد جدید از ویژگیهای بسیار فراوانی بهره میگیرد كه بر گرفته از مسیحا باوری یهود است . در عین حال، بعد جدیدی را هم به آن میافزاید و آن، این دیدگاه است كه اگر چه مسیح قبلا به شخصه امیدهای مسیحا باوری را تحقق بخشیده است، اما قرار است كه باز گردد تا این امیدها را به تحقق نهاییشان برساند .
مسیحا باوری (مهدویت) در اسلام . عقایدی مشابه بازگشت مجدد مسیح را میتوان در اسلام نیز یافت، كه احتمالا ناشی از تاثیر مسیحیت است . اگر چه قرآن خداوند را قاضی روز قیامت میداند، روایات اسلامی پس از آن، حوادث مقدماتی خاصی را قبل از آن روز معرفی میكند . نقل شده كه محمد گفته است اگر فقط یك روز از عمر جهان باقی مانده باشد به قدری طولانی میشود كه فرمانروایی از اهل بیت پیامبر بتواند تمام دشمنان اسلام را نابود كند .
این فرمانروا مهدی نام دارد، یعنی “كسی كه به حق هدایتشده است . ” روایات دیگر میگویند او جهان را پرا از عدل و داد میكند همان گونه كه در حال حاضر پر از گناه است كه انعكاس واضح مكتب سلطنتی قدیم است . برخی مهدی را همان مسیح (به عربی، عیسی) میدانند كه قرار استبا ظهور خود قبل از آخر زمان، دجال (فریبكار)، مسیحای دورغین یا ضد مسیح را نابود كند . این روایات به وسیلهی بنیانگذاران سلسله حاكمان جدید و سایر رهبران سیاسی یا مذهبی و به ویژه در میان شیعه، به كار گرفته شدهاند . آخرین نمونهی آن رهبر شورشیان، محمد احمد سودانی بود كه از سال 1883 به طور موقت نفوذ انگلستان بر این منطقه را از بین برد .
نهضتهای “بومی پرستگرا” (9) . به دلایلی مفهوم مسیح باوری برای توصیف چند فرقه “بومیپرست” در نقاط مختلف جهان كه در پی نزاع بین مسیحیت استعمارگر و ادیان بومی به وجود آمدهاند، به كار رفته است . اما به پیروی از ویتوریو لانترتاری (10) (1965)، باید بین نهضتهای مسیحا باوری و نهضتهای پیامبران تمایز قائل شد . او میگوید “عیسی” ناجی منتظر است و “پیامبر” كسی است كه آمدن كسی را كه قرار استبیاید اعلام كند . خود پیامبر پس از رحلت میتواند “مسیحا” باشد و انتظار رود كه به عنوان یك ناجی باز گردد، یا اینكه، خود پیامبر با استناد به یك اسطورهی مسیحایی سابق، خود را پیامبر مسیحا اعلام كند ” (پاورقی ص 242).
نمونهی این گونه نهضتها در تمام نقاط بومی جهان مشهود است . در همین قرن شانزدهم، امواج پی در پی قبایل توپی (11) در برزیل، در جستجوی “سرزمین بدون شیطان” كه مبتنی بر مسیحا باوری بود، به ساحل بائیا (12) رفتند . گفته شده مهاجرت دیگری از این قبیل برای یافتن “سرزمین ابدیت و آرامش جاودانی” منجر به ظهور عقیدهی الدورادو (13) در بین مردم اسپانیا گردیده است . مهاجرتهای مشابهی در قرنهای بعد به رهبری نوعی پیامبر رخ داده كه به عنوان “خدای انسان گونه” (14) یا “نیمه خدا” (15) توصیف شده و منظور از آن جادوگران قبایل بومی است كه برای بومیان، رهبران مذهبی و صور تناسخ یافتهی قهرمانان بزرگ اسطورهای در سنتبومی و اعلام كنندگان دوران تجدید تلقی میشدند .
نهضت رقص ارواح در غرب امریكا در سال 1869 به وسیلهی فردی به نام وودزیواب (16) شكل گرفت، او رؤیاهایی میدید كه از طریق آن روح بزرگ اعلام میكرد به زودی فاجعهی بزرگی كل جهان را میلرزاند و سفیدپوستان را نابود میكند، سرخپوستان زنده میشوند و روح بزرگ در دورانی بهشتی بین آنها زندگی میكند . پسر وودزیواب، واوكا (17) (جان ویلسون (18) )، در سال 1892 روابطی با مورمونها برقرار كرد و آنها او را مسیحای سرخپوستان و پسر خدا تلقی كردند .
در منطقهی كنگو در افریقا، سیمون كیمبانگو (19) ، كه در هئیت مبلغان باپیتستبریتا ینا (20) پرورش یافته بود، در سال 1921 به عنوان پیامبر، بر مردم خود ظهور كرد . تبلیغ او آمیختهای از عناصر مسیحی و بومی بود . او بركناری قریب الوقوع حاكمان بیگانه، روش زندگی جدید برای آفریقائیان و آمدن عصر طلایی را پیشبینی نمود . او و جانشینش، آندره ماتسوا (21) ، هر دو تصور میكردند كه پس از مرگ به عنوان ناجی مردم خود باز میگردند . چندین نهضت مشابه دیگر از این قبیل در سایر نقاط افریقا معروف است .
و اوایل قرن بیستم، ملانزی و گینه نو شاهد ظهور آئینهایی معروف به آیینهای دینی كشتیهای باری بودند . عقیدهی رایج در میان تمام آنها این بود كه یك كشتی غربی (یا حتی هواپیما)، با سرنشینان سفید پوست، از راه خواهد رسید و برای بومیان ثروت به همراه خواهد آورد، همزمان با آن مردگان زنده میشوند و دوران شادی به دنبال آن خواهد آمد . برخی پیامبران این فرقهها صورت تناسخ یافتهی ارواح تلقی میشدند [. همچنین مراجعه كنید به مدخل: . [Cargo Cults به نظر میرسد تمام این جنبشها در بین افراد تحتستم شكل گرفته، بیانگر آرزوی آنها برای آزادی و شرایط بهتر زندگی است . شرایطی كه مسیحیت در آن ظهور كرد قطعا، تا حدودی به همین شكل بوده است [. به مدخلهای منجیگرایی و احیاء و تجدید نیز مراجعه كنید . (22) ]
كتاب شناسی
اثر قابل قبول در خصوص اوایل مسیحاباوری در یهودیت، كار زیگموند مونیكل (23) تحت عنوان “او كه میآید” (آكسفورد، 1956) است . كار خلاصهتر كه در عین حال شامل متون مصری و بین النهرین است و در این مقاله نیز به آن اشاره شده، كتاب اینجانب تحت عنوان مسیحا در عهد عتیق (لندن، 1956) است . مقالهی كارستن كولپه (24) تحت عنوان ” ” Huios Tou Anthropou ، در فرهنگ خداشناسی عهد جدید، ویرایش گرهارد كتیل (25) (گرند رپیدز: میك، 1972)، مسالهی پسر انسان را به خوبی مطرح میكند . به اثر رولین كرن (26) تحت عنوان Vorfragen zur Christologic ، جلد 3 Tubingen) ، 1982 – 1978) و پسر انسان: تفسیر و تاثیر دانیال (لندن، 1979) اثر موریس كیسی (27) نیز مراجعه كنید . مهدویت در اسلام اخیرا توسط اثر حوا لازواروس – یافه (28) در كتاب وی به نام برخی از ابعاد دینی اسلام (لیدن، 1981)، صص 48 – 57، و نیز در مهدویت نخستین (لیدن، 1985) اثر ژان اولاف بلیچ فلدت (29) مورد بحث قرار گرفته است . در زمینهی اسلام، به مقالهی اینجانب تحت عنوان «برخی ابعاد دینی خلافت» ، در كتاب سلطنت مقدس (لیدن، 1959) نیز مراجعه كنید . ادگار بلاشه برخی مشاهدات اولیه را در rodoxiemusulmane پ te پ he پ Lemessianismedonsl پاریس، 1903) ارائه میكند . بررسی جامع نهضتهای منجیگرا را میتوان در ادیان ستمدیده (نیویورك، 1965) اثر ویتوریو لانترناری یافت . اثر لانترناری حاوی كتابشناسی خوبی است . (30)
پینوشتها:
1. Edourd Dhorme
2. Pesudepigraphic
= Psuedepigrapha بخشی از كتاب مقدس كه جزو عهد عتیق منظور شده ولی از كتب رسمی آسمانی و مورد قبول پروتستانها نیست; مثل كتاب امثل سلیمان و غیره . نوشتههای مشكوك عهد عتیق كه به بعضی از انبیاء منسوب است اما صحت این انتساب معلوم نیست .(مترجم – واژهنامهی ادیان، دكتر گواهی).
3. = Maccabees لقب خانوادهای از میهنپرستان یهود كه در زمان حكومت آنتوكیوس چهارم علیه سلطهی یونانیان قیام كردند و یهودیه را از سلطهی بیگانگان آزاد ساختند (مترجم – واژهنامهی ادیان).
4. = Levi پسر سوم حضرت یعقوب نبی وجد لاویانها (مترجم – همان).
5. Qumran
6) تلفظ لاتین و یوناین عزراء (مترجم).
7. = Aramaic زبان آرامی (یكی از زبانهای سامی ثمالی كه حضرت عیسی و پیروانش به آن تكلم میكردند و زبان كشور كهن آرام و سرزمینهای مجاور آن بود) [. مترجم ].
8. Pilate
9. Nativistic Movements
10. Vittorio Lanternari
11. Tupi
12 = Bahia ایالتساحلی واقع در شرق برزیل [مترجم ].
13. El Dorado
14. Man – God
15. Demi – God
16. Wodziwob
17. Woroka
18. John Wilson
19. Simon Kimbangu
20. British Baptist Mission
21. Andre Matswa
22. Millenarianismand Revivaland Renewal
23. Sigmund Mowinckel
24. Carsten Colpe
25. Gerhard Kiule
26. Rollin Kearn
27. Maurice Casey
28. Havalazarus – Yafeh
29. Jan – Olaf Bliche – Feldt
30. نویسنده: هلمه رینگ گرن.
برگرفته از سايت :راسخون
