به نام خدا
يكي از سنتهاي پسنديده و خدمتهاي شايستهاي كه از دير زمان برآمدن خورشيد جهانتاب اسلام تاكنون در ميان محدّثان با درايت و عالمان شريعت و سالكان طريقت، به كثرت معمول بوده و مشتاقانه رواج پيدا نموده است؛ اهتمام به تأليف آثاري با عناويني همچون اربعين، اربعون حديثا، اربعون كلمه، الاربعين عنالاربعين من الاربعين و گرد آوردن دفاتر معرفت و برگهاي زرّيني در قالب چهل حديث با ويژگيهاي مشترك، يا يكسان، يا درباره يك موضوع و يا موضوعات گوناگون است.
فراواني و شمارگان اربعينيات
با مراجعه به فهرست نسخههاي خطّي منتشر شده از كتابخانههاي ايران و جهان و تأمّل در آمار كتابهاي چاپي امروز به آثار پُرشماري از اين دست برميخوريم؛ چنانكه تنها در ذريعه از هفتاد و شش اربعين1 و در فهرست كتابهاي حديثي دارالكتب ظاهريه دمشق از چهل و شش اربعين و در جلد نخست فهرست نسخههاي خطّي دارالكتب مصر از صد و چهل اربعين و در جلد دوم از پانزده عنوان اربعين سخن به ميان آمده است تا آنجا كه مجموع عناوين نگارشهاي چهل حديثي را تا هزار هم گفتهاند.2
ريشهها و انگيزهها
چهل حديثها با هر نيت و يا انگيزهاي كه پديد آمده باشد بخش پُر ارج و قابل توجهي از منابع حديثي مسلمانان را به خود اختصاص داده است.3
اما گويي سبب اصلي پرداختن به آن، وجود و نمود توصيه به «حفظ» چهل حديث از سوي پيامبر اكرم(ص) باشد كه فرمود:
«مَن حَفِظ مِن أمّتي أربعين حديثا ـ ممّا يحتاجون مِن أمر دينهم ـ بعثه اللّه في يوم القيامة فقيها عالما.
از امّت من هر آنكه چهل حديث پيرامون آنچه در امر دين بدانها نيازمند است به حافظه سپارد، خداوند نيز وي را در روز رستخيز در شمار دانشمندان و دينپژوهان برخواهد انگيخت.
اين روايت ـ كه در زمره احاديث مشهور4 وارد شده و بعدها نيز به تواتر5 آن از طريق شيعه6 و سنّي7 حكم داده شد ـ آنچنان موجب رونق كار و بار اربعين نگاري شد كه حتّي عالِماني همانند شرفالدين نووي و ملاّ اسماعيل خواجويي، از جمله گواهي دهندگان به ضعف سند اين حديث8، خود دست به جمعآوري و نگارش چهل حديث بردند.
روشن است كه مدتها پس از اين، به علت وجود روايتهايي كه در مضمون و الفاظ، تفاوتها و شباهتهايي با حديث حاضر داشت و از ديگر ضبطهاي آن به جاي «من حفظ»: من حمل، من كتب، من نقل؛ به جاي «دينهم»: دينها؛ به جاي «عالما فقيها»: في زمرة الفقهاء والعلماء، و كنت له يوم القيامة شافعا و شهيدا، ادخل من أيّ باب الجنّة شئت، كتب في زمرة العلماء و حُشر في زمرة الشهداء بود، علماي حديث در معنا كردن آن اختلافهاي فراوان نمودند و در تأويل آن به احاديث ديگر روي آوردند.
ولي آنچه مسلم مينمايد تأكيد يكسان همگي اينگونه احاديث بر عدد «چهل»9 و ترويج و نشر پيام شريعت و نگاهداري آن از نابودي در قالب چهل آواي خواندني با كتابت است10 و در ياد سپردني كه مراتب از بر خواندن، شناخت مفاهيم، عمل به آن، كوشش در عدم تحريف، تحمل و ضبط حديث، بنا بر ضوابط علم درايه را شامل ميشود.11
نخستين چهل حديث
در هر دانشي توجه به دانستن نخستين روي آورندگان به آن و قلمزنان درباره آن شايد به خاطر گفته «الفضل للمتقدم» نه تنها بيفايده نيست كه از ديرباز بشر را به كنجكاوي واداشته است. درباره اولين چهل حديثي كه فراهم آمد هر چند كه بايد به كتابخانهها و فهرستهاي هر يك مراجعه نمود ولي نتيجه به دست آمده نيز چندان مورد اعتماد نخواهد بود؛ چه، امكان بازماندن نسخهاي از ورود به كتابخانهها و يا درج در فهرستها و يا از ميان رفتن آن ناممكن نيست.
به هر روي و با آنكه شيعيان و بسياري ديگر آغاز نهضت شكوهمند اربعين نگاري را از زمان حيات رسول خدا(ص) دانسته و عبداللّه بن مبارك مروزي (متوفاي 181ق) را به عنوان يكي از پايهگذاران اصلي اين مجموعهها شناساندهاند12؛ نخستين نسخههاي اربعين حديث ـ براساس اطلاعات موجود از نسخههاي موجود ـ را ميتوان در اربعين13 ابوالحسن محمد بن اسلم بن سالم كندي طوسي (متوفاي 242ق) از ثقات محدثان خراسان و اربعين حافظ ابوالحسن مؤيّد بن محمد بن علي قرشي طوسي (متوفاي 242ق) از پيشوايان محدثان سراغ گرفت. هر دو نسخه در دارالكتب ظاهريه موجود است و از آن رو كه بدون تاريخ نگارش هستند و با توجه به تاريخ درگذشت نويسندگان آنها، بايد هر دو را ـ با هم ـ به عنوان نخستينها معرفي و ثبت نمود.14
شيوهنامههاي فراهم آوري چهل حديث
چهل حديثهاي آغازين هدفي جز جمعآوري «چهل» حديث و شرح و توضيح كلمات و تركيبات مشكل نداشت، ولي بعدها فراهم آورندگان اين آثار ـ بنابر ذوق و شيوه بينش ديني ـ هر يك در گزينش روايات، شيوههايي اختيار كردند و جانب خاصي را در نظر گرفتند و به موضوعات و مباحث ويژهاي توجه نشان دادند؛ چنانكه جمعي در اصول و فروع و احكام دين، عدهاي در جهاد، برخي در ادب، بعضي در مواعظ و خطب، و گروهي در زهد15 اربعينهايي نگاشتند.
اربعون حديثا من اربعين كتابا لاربعين اماما عن اربعين شيخا متصلين باربعين صحابيا16 و اربعين من مدن الكبار عن اربعين صحابيا لاربعين تابعيا17 از نمونههاي موفق زمانه خويش بودند و پس از آن، ابن عساكر چهل حديث از چهل شيخ از چهل شهر مختلف شنيد و سپس آنها را در دو جزء به رشته تحرير كشيد.18 عافقي از راويان چهل قبيله و رهاوي از راويان چهل شهر به گردآوري چهل حديث پرداختند.19 ابنزهره پيرامون حقوق برادران ديني، محمد مهدي تنكابني درباره متعه، جعفر بن محمد تهراني در مسح دو پا و دلدار علي هندي در موضوع فضيلت دانش، چهل حديث گرد آوردند. عبدالرحمان بن احمد بن حسين خُزاعي الاربعون في فضائل عليٍ اميرالمؤمنين را پرداخت.20
برخي محدثان، موضوعي خاص را انتخاب كرده و چهل حديث از چهارده معصوم(ع) درباره آن آوردند. گروهي به تنوع در احاديث گراييدند و يا چهارده چهل حديث نگاشتند و يا با انتخاب چهل موضوع، براي هر موضوع چهل حديث نگاشتند.
عدهاي مضمون چهل حديث را در ابياتي به نظم كشيدند. دستهاي از فقيهان كه آهنگ پديد آوردن كتابي فقهي داشتند آن را در قالب چهل حديث عرضه نمودند تا علاوه بر وظيفه علمي، مصداق روايت مذكور نيز شده باشند. بسياري كتاب اربعينشان را به رواياتي در فضل و فضيلت، فضائل و مناقب و اثبات خلافت و امامت خاندان پيامبر(ص) اختصاص دادند، به صورتي كه تنها در فضائل امير مؤمنان بيش از هفتاد اربعين به دست ما رسيده است.21
از ميان اين تعداد چشمگير ميتوان به اسعد بن ابراهيم بن حسن حلّي اشاره كرد. وي به نگارش اربعون حديثا فيالفضائل والمناقب پرداخت و دليل آن را گفته شافعي و احمد بن حنبل دانست.
گفتار احمد بن حنبل براساس الهامي از جانب رسول خدا(ص) در خواب بود كه:
من امتم را به چهل حديث راجع به سنت فرمان دادم؛ آيا فضائل اهل بيتم در شمار سنت نيست؟22
اربعينيات درباره امام مهدي(ع)
در ميان بازار گرم و پوياي جمع چهل حديث، دانشوران شيعه و اهل سنت بسياري از چهل حديثهاي خود را به سخنان، گفتهها، فضائل و مناقب بيشمار امام غائب اختصاص داده و به عنوان يكي از عمدهترين و بارزترين مسائل ديني مورد نياز مردم بدان نگريستهاند. آنان به دليل مقيد بودن به عدد «چهل»، تنها به گوشههايي بسيار محدود از احاديث، سخنان، فضائل، شؤون و مقامات امام زمان(عج) اشارت كرده ولي در عوض با گزيده گويي و ايجاز درخشان، آثار دايرةالمعارف گونهاي را پديد آوردهاند. در اين مجال ميتوان ـ براي نخستين بار ـ به فهرستي توصيفي از اينگونه اربعينيات به ترتيب تاريخي چنين اشاره نمود:
1 ـ الاربعون حديثا فيامر المهدي:23 ابو نعيم احمد بن عبداللّه اصفهاني (334-430ق)؛ مجموعهاي از چهل حديث با سلسله اسناد خود از رسول اكرم(ص) كه كهنترين اربعين درباره امام زمان(عج) به شمار ميرود.
متن آن با حذف سند در اعيان الشيعه24 از سيد محسن امين عاملي، بحارالانوار25 از محمد باقر مجلسي، حجت بالغه از سيد عبدالحجت بلاغي، عرف الوردي فياخبار المهدي26 از جلالالدين سيوطي، غايةالمرام از سيد هاشم بحراني27، حديقة الشيعة28 از مقدس اردبيلي، كشف الغمة29 از علي بن عيسي اربلي و نامه دانشوران ناصري30 درج، و نقلها و آگاهيهايي از آن در كشف المخفي في اخبار المهدي از يحيي بن حسن بطريق31، اربعين ماحوزي32 و احقاق الحق33 ذكر شده است.
رساله مورد بحث را نبايد با نگارش ديگر ابونعيم با نام ذكر المهدي و نعوته و حقيقة مخرجه و ثبوته و يا نعوت المهدي و خروجه و ما يكون في زمانه و مدته شامل چهل و نه روايت از پيامبر(ص) و صد و هفت روايت ديگر درباره امام مهدي ـ كه ابن طاووس از آن گزارشي ارائه نموده است34 ـ يكي دانست.35
اربعون حديثا في أمر المهدي در قرن ششم در حوزه علميه ابوعلي صدفي در شهر «مُرسيه» به عنوان كتاب درسي تدريس ميشده و از جمله حافظ عياض بن موسي يحصبي در 32 سالگي به سال 508 ق. آن را نزد ابوعلي صدفي خوانده است.36.
نسخهها: 1. كتابخانه سيد محمد صادق آلبحرالعلوم در نجف، به كتابت همو؛ 2. كتابخانهاي شخصي در قم؛ 3. كتابخانه علي قلي ميرزا در تهران؛ 4. كتابخانه فخرالدين نصيري در تهران، كتابت فخرالدين، پايان كتابت در 18 رجب سال 838 ق.37؛ 5. كتابخانه مرحوم ملكزاده.38
1-1. ترجمه أربعون حديثا في أمر المهدي، ابونُعيم، مترجم: ابوالحسن علي بن حسن زوارهاي (م947ق).
اين ترجمه در ضمن ترجمه كشفالغمه، مسمّي به ترجمة المناقب درج شده و نسخههايي از آن در كتابخانه مركزي آستان قدس رضوي و كتابخانه آيتاللّه مرعشي موجود است.
1-2. ترجمه أربعون حديثا فيأمر المهدي، ابونُعيم، مترجم: ميرزا محمد ملكالكتاب.
به همراه اكسيرالتواريخ، بمبئي، 1308ق چاپ شده است.
1-3. ديگر ترجمههاي أربعون حديثا فيأمر المهدي، ابونُعيم، از آنجا كه اين اربعين در كتابهاي ديگري كه ذكر آنها گذشت درج شده است پس به عنوان مثال ترجمه آن را ميتوان در جلد هفتم نامه دانشوران ناصري، حديقةالشيعة، ترجمههاي بحارالانوار و همگي ترجمههاي كشفالغمّة يافت.
1-4. حجّت بالغه در ترجمه و شرح أربعون حديثا فيالمهدي از ابونُعيم، سيّد عبدالحجّت بلاغي (متوفاي 1397ق)، چاپخانه خواجه، 1383ق، 268ص، وزيري.
2. الاربعون في ذكر المهدي من آل محمد، حافظ ابوالعلاء حسن بن احمد عطار همداني مُقري (488-569 ق).
ابن ابيالرضا در الاجازة الكبيرة39 از آن ياد نموده و نقلهايي از آن در ذخائرالعقبي في مناقب ذويالقربي40 از محبّالدين طبري (متوفاي 694ق.) و فرائد السمطين41 از ابراهيم بن محمد جويني (متوفاي 730ق.) آمده و حسن بن ابيالحسن ديلمي در قواعد عقائد آل محمد از آن اقتباس نموده است.
3. اربعون حديثا فيالمهدي، سراجالدين محدث بغدادي قزويني (قرن ششم).
سيد حيدر آملي در جامعالاسرار42 از آن ياد كرده است.43
4. كفاية المهتدي في معرفة المهدي، سيّد محمّد ميرلوحي اصفهاني44 (زنده در 1085ق)45. ترجمه، تفسير و شرح چهل حديث از كتاب اثباتالرجعه نوشته فضلبن شاذان (متوفاي 260ق.).
ارزشهاي كفاية المهتدي را كه توسط علياكبر مهديپور در دست تصحيح است ظاهرا بايد در استفاده از منابعي كه هماكنون مفقود شدهاند همچون كتب فضلبن شاذان و فرجالكبير محمد طرابلسي جستجو نمود.
نسخهها: 1. كتابخانه الزهراء، بدون شماره، با تصحيح و مهر مؤلف، 2. كتابخانه مجلس شوراي اسلامي، شماره 833، 126 برگ، به خط مؤلف46؛ 3. كتابخانه ميرزاحسين نوري؛ 4. كتابخانه سيد آقا بن سيد اسداللّه بن سيد حجةالاسلام اصفهاني، كتابت محمد مؤمن بن عبدالجواد در 7 ربيعالثاني 1085ق؛ 5. كتابخانه وزيري يزد، شماره 512، كابت اسماعيل بن شاه قلي در 1106ق، 129 برگ.
4-1. گزيده كفايةالمهتدي، سيد محمد ميرلوحي، تلخيص توسط يكي از شاگردان ميرلوحي.
نسخه: كتابخانه دانشكده الهيات و معارف اسلامي دانشگاه تهران، شماره 1122.
4-2. گزيده كفايةالمهتدي، سيدمحمد ميرلوحي، تلخيص توسط گروه محققان، تهران، وزارت ارشاد، چاپ اول 1373ش، بيست و هفت + 364ص، رقعي.
شيوهنامه محققان اين اثر در گزينش مطالب، حذف ايرادها و اعتراضهاي ميرلوحي بر علامه مجلسي و باقي گذاردن ديگر مطالب بوده است كه البته در مقدمه از ذكر اين شيوه گزينش خودداري نمودهاند.
5. كشفالحق (الاربعين)، مير محمد صادق خاتونآبادي (متوفاي 1272ق.)، اصفهان، [چاپ اول [1373ق، 236ص، وزيري؛ به تصحيح و تعليق داوود ميرصابري، تهران، مؤسسه امام مهدي، [چاپ دوم [1361ش، ح+ 239ص، وزيري.
اين كتاب به اربعين خاتونآبادي شهرت داشته و به شرح چهل حديث در دو بخش «قيام» و «رجعت» پرداخته و تأليف آن در 1263 ق. به انجام رسيده است.
6. اربعينيات، حسين عندليب زاده همداني (1287ش…).
وي براي هر يك از امامان، اربعيني نگاشته و آخرين جلد مجموعه را به امام زمان(عج) اختصاص داده است.
7. تبيين المحجة الي تعيين الحجة، ميرزا محسن بن محمد مجتهد تبريزي (متوفاي 1352ق.)، تهران، 1346ق، 418ص، رقعي.
8. چهل خبر در علامات ظهور مهدي منتظر، احمد هروي، يزد، گلبهار، چاپ اول 1368ق، 54ص، رقعي.
متن عربي و ترجمه فارسي چهل حديث درباره نشانههاي آخرالزمان.
9. الاربعون حديثا في من يملأ الأرض قسطا و عدلاً، هادي نجفي، قم، نشرالهداية، چاپ اول محرم 1411ق، 91ص، وزيري.47
اين كتاب توسط محمدرضا زادهوش زير عنوان چهل حديث درباره دادگستر جهان به فارسي ترجمه شده و آماده انتشار است.
10. چهل حديث انتظار فرج حضرت مهدي، محمود شريفي، تهران، سازمان تبليغات اسلامي، چاپ اول 1370 ش، 72ص، پالتويي.
اين كتاب كه بيست و دومين چهل حديث منتشر شده توسط اين ناشر به شمار ميرود، شامل چهل حديث درباره انتظار است.
11. يوسف ناپيداي فاطمه زهرا، محمد خادمي شيرازي، تهران، ميقات، چاپ اول 1370ش، 84ص، وزيري.
شامل متن عربي و ترجمه فارسي چهل حديث.
12. شناخت امام عصر، احمد سياح، تهران، نشر اسلام، چاپ اول 1370ش، 128ص، رقعي.
متن و ترجمه سي آيه از صد و سي و سه آيهاي از قرآن كريم كه به ظهور امام غائب تفسير و تأويل شده؛ متن و ترجمه چهل حديث در فضائل و مناقب امام زمان(عج) به نقل از منتخبالاثر و يومالخلاص؛ چهل قصيده و غزل در مدح امام زمان.
13. قيرخ حديث [چهل حديث از حضرت مهدي] : گروه نويسندگان، ترجمه از عربي به تركي به صورت صفحه مقابل، حسين سرخابلي، تهران، بنياد بعثت، چاپ اول 1371ش، 3 + 21ص، رقعي.
14. چهل حديث پيرامون نور يزدان، علياكبر مهديپور، قم، حاذق، چاپ اول 1372ش، 120ص، رقعي.
احاديث اين كتاب از چهل كتاب اهل سنت كه فصلي از كتابشان را به امام زمان(عج) اختصاص دادهاند استخراج شده و به ترتيب زماني پيش رفته است.
15. چهل حديث پيرامون يوسف زهرا، علياكبر مهديپور، قم، حاذق، [چاپ اول[ 1372ش، 120ص، رقعي.
احاديث اين كتاب از چهل كتاب كه توسط چهل نويسنده اهل سنت پديد آمده و اختصاصا به امام زمان(عج) پرداختهاند و از هر كتاب تنها يك حديث استخراج شده و به ترتيب زماني پيش رفته است.
16. چهل حديث از «غيبت» فضل بن شاذان، علياكبر مهديپور، قم، حاذق، چاپ اول 1373ش، 120ص، رقعي.
با هدف بازسازي و احياي متن مفقود كتاب غيبت از فضل بن شاذان از كتابهاي مختصر اثباتالرجعة و كفايةالمهتدي استخراج شده است.
17. چهل حديث در پرتو چهل آيه در فضائل حضرت وليعصر، گروه نويسندگان، تهران، وزارت ارشاد، چاپ اول [1374 ش]، 83ص، پالتويي.
اين كتاب كه پنجمين چهل حديث منتشر شده توسط اين ناشر به شمار ميرود، شامل چهل آيه از قرآن مجيد كه با عنايت به چهل حديث به امام زمان(عج) تأويل شده است ميگردد.
18. چهل حديث در فضائل حضرت وليعصر، گروه نويسندگان، تهران، خانه كتاب ايران، چاپ اول 1416ق، 68ص، پالتويي.
احاديث از منابع هر دو گروه شيعه و سني استخراج شده است.
19. چهل حديث سيره مهدوي، محمود مدني بجستاني، قم، نشر معروف، 1377ش، 80ص، پالتويي.
20. چهل حديث پيرامون مهدي آل الرسول، علياكبر مهديپور، چاپ نشده است.48
احاديث اين كتاب از چهل كتاب كه توسط چهل نويسنده اهل سنت پديد آمده و اختصاصا به امام زمان(عج) پرداختهاند و از هر كتاب تنها يك حديث استخراج شده است.
21. چهل حديث پيرامون مهدي فاطمه، علياكبر مهديپور، چاپ نشده است.49
احاديث اين كتاب شامل چهل حديث از چهل صحابي پيامبر اكرم(ص) ميشود.
علاوه بر چهل حديثهاي مذكور كه به صورت مستقل و اختصاصي به امام زمان پرداختهاند ميتوان از دو دسته ديگر از چهل حديثها سخن به ميان آورد: اربعينهايي كه به جمع چهل حديث از چهارده معصوم پرداخته و چه بسا صفحاتي را به احاديثي از امام عصر و يا رواياتي درباره ايشان اختصاص دادهاند؛ و دسته ديگري كه به گردآوري چهل حديث از «هر يك» از معصومان روي آورده و در حقيقت، چهارده «چهل حديث» را در مجموعهاي گرد آوردهاند.
بديهي است كه مجموعههاي گروه نخست از بحث و دامنه اين كتابشناسي خارجاند اما كتابهاي دسته دوم، از آن جهت كه در حقيقت اربعيني مستقل را در ضمن مجموعهاي آوردهاند، لازم ميسازد تا به نمونههايي از آنها اشاره كنيم:
22. از هر معصوم چهل حديث، محمدعلي كوشا، قم، سينا، [چاپ اول[ 1373ش، 320ص؛ قم، سينا، ويرايش دوم، چاپ دوم 1374، 350ص.
ارائه متن و ترجمه فارسي چهل حديث از چهارده معصوم به همراه شرح زندگاني هر يك از معصومان.
23. سيره و سخن پيشوايان، محمدعلي كوشا، قم، پارسايان، 1376ش، 382ص.
زندگاني چهارده معصوم را آورده و از هر يك چهل حديث نقل نموده است.
24. گلواژههاي پاكان، ناصر پاكپرور، تهران، مدرسه، 1376ش، 276ص، وزيري.
تنظيم و ترجمه چهارده چهل حديث از چهارده معصوم(ع).
25. الاربعون حديثا عن كل معصوم، علي پناه اشتهاردي، تصحيح كمال كاتب، قم، مؤسسه سيدة معصومه، چاپ اول شوال 1420ق، 259ص، وزيري.
متن عربي چهل حديث از چهارده معصوم(ع) در چهارده بخش فراهم آمده و گاه با شرح و توضيح اندكي از سوي مؤلف همراه است. أربعون حديثا عن الامام المهدي المنتظر در صفحات 221 تا 240 درج شده است.
پاورقيها:
18. روضات الجنات، ج2، ص66؛ صلة الخلف لموصول السلف، ص76.
11. اربعين هاشميه، ص8؛ فيض القدير، ج6، ص155؛ الكليني و الكافي، صص15-17.
12. كتاب الاربعين حديثا، حسن بكري، ص24؛ تهذيب الكمال، ج9، ص62؛ طبقات الكبري، ج7، ص370؛ عللالمتناهيه، ج1، ص128؛ همچنين بنگريد به: فهرس الفهارس والاثبات.
13. چاپ شده است (بيروت، 1989م).
1 . ذيل اربعون حديثا، ج1، صص 409-434؛ ذيل رسالة فياربعين حديثا، ج11، صص50-53؛ ذيل چهل حديث، ج5، صص314-315؛ ذيل شرح اربعين حديثا، ج13، صص69-70.
15. براي نمونه ر.ك: اربعين علي بن فضل در فضائل دعا و دعا كننده؛ اربعين عبدالرحمان سلمي در اخلاق صوفيه و كردار صوفيانه. در دايرةالمعارف تشيع ذيل «اربعون حديثا» (ج2، صص52-53) و ذيل «اربعين» (ج2، صص53-54)؛ دايرةالمعارف بزرگ اسلامي ذيل «اربعين» (ج7، صص430-431) نيز ميتوان به مواردي دست يافت.
16. ذيل تذكرة الحفاظ، ص4.
10. اربعون حديثا، شهيد اول، ص17؛ نيز با توجه به حديث «من ترك بعد موته…».
17. سير اعلام النبلاء، ج23، ص328.
14. اربعين، جامي، ص9.
19. نسخه خطي دارالكتب ظاهريه دمشق، شماره 1040.
26. ج2، صص57-85؛ با اضافات بر مصادر ابونعيم.
28. صص 717-725.
21. فهرست و گزارشي اجمالي برخي از آنها را بنگريد در: فصلنامه علوم حديث، ش18، صص157-172 و دو ماهنامه آينه پژوهش، ش66، صص185-191.
2 . زندگاني سردار كابلي، ص135.
24. اعيان الشيعه، ج2، صص44-84.
27. صص 699-701.
20. نسخه خطي كتابخانه آيتاللّه مرعشي (فهرست، ج3، صص23-24)؛ نيز بنگريد: ايضاح المكنون، ج2، ص265؛ ذيل بروكلمان، ج1، ص708؛ فصلنامه تراثنا، ش1، 21؛ فهرست منتجبالدين، ص157؛ مرآتالكتب، ج1، صص23-24.
29. ج3، صص267-275؛ در بسياري مواضع ديگر نيز از آن ياد كرده است.
22. اربعون حديثا، علامه شوشتري، ص7؛ ذريعه، ج1، ص410؛ ينابيعالمودّة و…
25. ج51، صص78-85.
23. نام آن را «رسالةٌ في…»، «اربعون حديثا فيالمهدي» و «اربعون حديثا في شأن المهدي» نيز ثبت نمودهاند كه ظاهرا تسامحي بيش نيست.
33. ج3، صص180-181.
36. المعجم في اصحاب القاضي ابو علي الصدفي، ص295.
39. ص 169 (مندرج در بحارالانوار، ج104).
31. طرائف، ص181.
3 . دليل مؤلفات حديث الشريف، ج2، ص659 و…؛ كشفالظنون، ج1، صص5،52-61؛ ج2، ص1569 و…
30. چاپ اول (سنگي)، ج2، ص718؛ همچنين بنگريد: چاپ دوم، ج7، صص8-21.
38. متن منقول در نامه دانشوران ناصري براساس همين نسخه است.
37. بنگريد به: گنجينه خطوط.
32. ص207.
34. طرائف، صص179-183، 220 و 261؛ همچنين: صراط، ج2، ص220.
35. روضات الجنات هر دو نگارش را يكي دانسته است (ج1، صص273-272).
42. ص439.
40. ص136.
4 . مرآةالعقول، ج1، ص34.
46. فهرست مجلس، ج3، صص60-62.
41. ج2، صص325-326.
44. بررسي نسبتا دقيق و كاملي از اين كتاب و انديشههاي ميرلوحي و اوضاع زمانه او را بنگريد در: The shadow of God and The Hidden Imam: Religion, Political Order and Societal Change in Shit’it Iran form The begining to 1890: Said Amir, Arjomand, Chicago, 1984, p182… .
45. گزارشهايي از كفايةالمهتدي را بنگريد در: ذريعه، ج1، ص389؛ ج9، صص1220-1221؛ ج10؛ ص62؛ ج11، صص96 و 339؛ ج12، ص6؛ ج16، صص78 و 82 و 156؛ ج18، صص101-102؛ ج24، ص182؛ ج26، ص236 و نقلهايي از آن را در: جنّةالمأوي از ميرزاحسين نوري؛ نجمثاقب از همو؛ رسالةٌ في الغيبه از احمد بن درويش بغدادي و حاشيه كشفالحقّ از خاتونآبادي.
47. معرفي اين كتاب را بنگريد در: فصلنامه تراثنا، ش22، ص221؛ دو ماهنامه آينه پژوهش، ش3، ص81؛ كتابنامه امام مهدي، ج1، ص74، ش126؛ چهل حديث پيرامون يوسف زهرا، ص15؛ معجم ما كتب عنالرسول و اهل البيت، ج10، ص225.
43. بنگريد: فصلنامه تراثنا، ش1، ص19.
48. كتابنامه امام مهدي، ج1، ص286.
49. همان، ج1، ص286.
5 . شرح كافي، مازندراني، ج2، ص228؛ مجلسي به «مستفيض» بودن (الاربعين، ص10؛ ذريعه، ج1، ص409)؛ شيخ بهايي به دو وجه مشهور و متواتر (اربعين، ص41) و فيض كاشاني به هر سه وجه قائل شده است (ذريعه، ج1، ص424).
6 . اربعون حديثا، ماحوزي، ص26؛ اربعين حسينيه، ج1، ص6؛ بحارالانوار، ج2، صص153-156؛ ثوابالاعمال، صص134، 300؛ خصال، ص42؛ عوالم العلوم، ج3، صص465-469؛ عيون اخبار الرضا، ج2، ص36؛ وافي، ج1، ص136؛ ينابيعالمودة، ج2، ص271.
7 . بغيةالطلب، ج3، ص1358؛ جامع بيان العلم و فضله، ج1، صص51-53؛ ذكر اخبار اصبهان، ج1، صص201 و 206؛ كشفالظنون، ج2، ص1036؛ كنزالعمال، ج10، ص225 و…
8 . اربعين النووية، ص4؛ اربعون حديثا: خواجويي، ص16؛ همچنين: فيضالقدير، ج1، ص56؛ ج6، صص54، 155، 158؛ كشفالحثيث، ص166،167،186،200؛ كشفالظنون، ج1، ص52.
9 . آگاهي جامعي از اين عدد را بنگريد در: اربعين در فرهنگ اسلامي از رضا تقوي؛ رساله سير و سلوك منسوب به بحرالعلوم، صص30-37؛ مستدرك سفينةالبحار، ج4، صص63-65؛ همچنين گويا همه رواياتي كه در اين باره وارد آمده در رساله اربعونيات از حبيباللّه ترشيزي گردآوري شده است (ذريعه، ج1، ص436).
برگرفته از سايت :المهدويه
