به نام خدا
در شهر سامرا در «سردابي» كه به نام «غيبة المهدي» مشهور است، درِ چوبي زيبايي وجود دارد كه از دوره‌ي خليفه‌ي عباسي «الناصر لدين الله» به يادگار مانده است. اين اثر ارزنده و گران‌بها كه از چند قسمت قطعه چوب‌هاي مشبك و آراسته به نقش و نگار و نوشته‌هاي زيبا و دل‌پذير ساخته شده، بيانگر دقّت زياد و چشم‌گير در فن نجاري و نيز نهايت نازك بين و ظريف كاري در ذوق هنري است. دانشمندان غربي موفق به ارزش يابي اين در نشده‌اند و اثري متناسب با ارزش هنري و تاريخي آن منتشر نكرده‌اند. مسجد جامع نو سامرا در وسط شهر فعلي قرار گرفته است كسي كه از دور به سامرا بنگرد،
باب غيبت در سامرا[1]
در شهر سامرا در «سردابي» كه به نام «غيبة المهدي» مشهور است، درِ چوبي زيبايي وجود دارد كه از دوره‌ي خليفه‌ي عباسي «الناصر لدين الله» به يادگار مانده است. اين اثر ارزنده و گران‌بها كه از چند قسمت قطعه چوب‌هاي مشبك و آراسته به نقش و نگار و نوشته‌هاي زيبا و دل‌پذير ساخته شده، بيانگر دقّت زياد و چشم‌گير در فن نجاري و نيز نهايت نازك بين و ظريف كاري در ذوق هنري است. دانشمندان غربي موفق به ارزش يابي اين در نشده‌اند و اثري متناسب با ارزش هنري و تاريخي آن منتشر نكرده‌اند. مسجد جامع نو سامرا در وسط شهر فعلي قرار گرفته است كسي كه از دور به سامرا بنگرد، در وسط شهر دو گنبد خواهد ديد: يكي از آن دو با كاشي‌هاي طلائي برّاق و ديگري با كاشي‌هاي رنگي بسيار زيبا پوشيده شده است. هر يك از اين دو گنبد به ساختمان مستقل و مجزا از ديگري تعلّق دارد. گنبد بزرگ طلايي بر فراز ضريح مطهر و گنبد كچك رنگي روي مسجد جامع قرار گرفته است.
ضريح مطهر كه قبر شريف امام هادي عليه السلام (امام دهم) و امام عسكري عليه السلام (امام يازدهم) را در خود جاي داده، در وسط ساختمان مستطيل شكلي ساخته شده و از دو گوشه‌ي ضلع جنوبي آن، دو مناره، سر به فلك كشيده است. اين ساختمان از سه جهت با صحن بزرگ و وسيعي احاطه شده است كه ضلع بيروني آن به 62 ايوان كوچك تقسيم شده است. طول اين صحن 78 متر و هشتاد سانتي متر و عرض آن 77 متر و ده سانتي متر مي‌باشد.
مسجد جامع هر چند به اين صحن متّصل است، ساختماني مجزّا و مستقّل از ضريح محسوب مي‌گردد. اين ساختمان با طول 35 و عرض 29 متر از سه طرف با صحن بزرگي به طولِِ 83 متر و سي سانتي متر و عرض 61 متر و پنجاه سانتي متر احاطه شده است. «سرداب غيبت» نيز در همين بخش و زير ساختمان مسجد قرار گرفته و خود از چند قسمت تشكيل شده است.
سرداب‌هاي سامرا
كرانه‌ي چپ رود دجله ـ كه در امتداد سامرا قرار دارد ـ از كرانه‌ي راست آن، چند متر بالاتر است. در زير لايه‌ي خاكي اين زمين مرتفع، يك لايه‌ي سنگي وجود دارد كه در ميان دانشمندان زمين شناسي به نام شفته‌ي طبيعي (conglomcrate) معروف است. اين لايه‌ي سنگي از ريگ‌هايي در اندازه‌هاي متفاوت شكل گرفته، كه يك مادّه‌ي چسبنده آن‌ها را به يك‌ديگر چسبانده است.
ارتفاع زمين از سطح آب ـ به صورتي كه گفته شد ـ از يك سو و وجود لايه‌ي سنگي در عمق نسبتاً اندك از سوي ديگر، كندنِ سرداب‌هاي گود و عميق را در زير ساختمان‌ها آسان مي‌كند. به همين جهت سرداب‌هاي فراواني، چه در زير بقاياي كاخ‌ها و خانه‌هاي باستاني و چه در زير طبقات بناهاي كنوني سامرا به چشم مي‌خورد.
سرداب غيبت
سرداب غيب، از جمله سرداب‌هاي عميقي است كه ـ به صورتي كه شرح داديم ـ در زير لايه‌ي سنگي مذكور حفر شده است. اين سرداب از سه قسمت عمده تشكيل شده است كه عبارت است از: يك غرفه‌ي شش ضلعي، يك غرفه‌ي مستطيل كوچك و يك غرفه‌ي مستطيل بزرگ.
غرفه‌ي مستيطيل شكل بزرگ در ميان مردم به «مصلاّي مردان» و غرفه‌ي مستطيل شكل كوچك به «مصلاّي زنان» معروف است. اين بخش‌ها با دو راهروِ بلند و طولاني و يك‌ديگر مربوط مي‌شوند؛ يعني يك راهروِ طولاني، مصلاّي مردان و مصلاّي زنان را به هم وصل مي‌كند و يك راهرو طولاني ديگر بين مصلاّي مردان و غرفه‌ي شش ضلعي وجود دارد. هم چنين اين بخش‌هاي سه گانه، هر يك از طريق روزنه‌اي كوچك و طولاني كه از قسمت فوقاني ديوار آغاز شده و ت پايين‌ترين حدّ ديوار بيروني مسجد جامع امتداد مي‌يابد، نور و هوا مي‌گيرند.
پلكاني كه راه ورود و خروج سرداب است، به غرفه‌ي ششم ضلعي منتهي مي‌شود و داراي بيست پلّه است. ورودي اين پلكان و سرداب در داخل ساختمان مسجد و بر ديواري قرار گرفته كه ورودي نماز خانه نيز در آن واقع است.
طول مصلاّي مردان پنج متر و هشتاد سانتيمتر و عرض آن سه متر و پنجاه سانتي متر است.
طول مصلاّي زنان نيز چهار متر و شصت سانتي متر و عرض آن سه متر است.
طول راهرويي كه مصلاّي مردان و زنان را به هم مربوط مي‌سازد، چهار متر است.
طول راهرويي كه مصلاّي مردان را به غرفه‌ي شش ضلعي متصل مي كند، شش متر است.
طول روزنه‌اي كه نور مصلاّي زنان را تأمين مي‌كند، چهار متر و پنجاه سانتي متر است.
حجره‌ي غيبت
در انتهاي غرفه‌ي مستطيل شكل بزرگ، يعني در انتهاي مصلاّي مردان، در چوبي «باب غيبت» واقع شده است. در پشت اين در، اتاق كوچكي قرار دارد كه طول آن يك متر و هشتاد سانتي متر و عرض آن يك متر و پنجاه سانتي متر و است. اين اتاق به نام «محل غيبت امام زمان عجّل اللّه فرجه» شهرت دارد و در واقع بخش مكمّل غرفه‌ي مستطيل شكل بزرگ محسوب مي‌شود و درِ جلوِ آن، در واقع حفاظ مشبّكي است كه آن را از بقيّه‌ي غرفه جدا مي‌كند. چاه معروف به «چاه غيبت» هم، در گوشه‌ي همين اتاق قرار دارد.
باب غيبت
اين همان درِ چوبي است كه حجره‌ي غيبت را از مصلاّي مردان جدا مي‌كند، سمت جلوِ اتاق را به صورت كامل فرا گرفته است و به وسيله‌ي دو قطعه‌ي مستطيل شكل ـ به ارتفاع يك متر و بيست و پنج سانتي متر ـ از جلوِ اين حجره فراتر مي‌رود و بدين ترتيب قسمت پايين ديوار روبه‌رويي مصلاّ را نيز مي‌پوشاند. بنابراين مي‌توانيم بگوييم كه طول در، برابر باب عرض نماز خانه‌ي مردان است، امّا ارتفاع آن بيش از سه متر مي‌باشد.
قسمت‌هاي مختلف اين در كه سمت پيشين اتاق غيبت قرار دارد، مشبّك است، ولي بخش‌هايي كه ديوار نماز خانه را پوشش داده، غير مشبّك هستند. قسمت‌هاي مشبّكِ در، از پيوستنِ قطعه‌هاي چوبيِ با اشكال هندسي، به يك‌ديگر ساخته شده كه در چشم بيننده به سه گونه جلوه مي‌كند:
الف) دو قسمت مشبّك كه به عنوان دو لنگه‌ي در محسوب مي‌گردند؛
ب) دو قسمت مشبّك كه در دو طرف در واقع شده‌اند؛
ج) يك قسمت مشبّك كه كتيبه‌ي تزيين شده‌ي سرِ در را تشكيل مي‌دهد.
فراهم آمدن اين قسمت‌هاي سه گانه‌ي مشبّك هندسي و زيبا، به اين در جلوه‌ي هندسي دل‌پذيري بخشيده است. روي قطعه‌هاي چوبي هم كه چارچوبه‌هاي اين شبكه‌ها را شكل داده است، نقش و نگارهاي واقعاً ظريف و دقيقي كنده كاري شده است.
كتيبه‌ي در
اين كتيبه، بر چوب اطراف چهار چوبه‌ي در و دو طرف مستطيل شكلي كه از دو سويه آن پيوسته است، كنده كاري شده است. متن نوشته به خط نسخ بسيار زيبايي بر زمينه‌ي طلايي نوشته شده است.
اين نوشته از پايين‌ترين نقطه‌ي جناح مستطيل سمت راست، آغاز و پس از بالا رفتن از ضلع بيروني آن، تا بالاترين نقطه‌ي ضلع افقي‌اش ادامه مي‌يابد. سپس به سمت ضلع عمودي مياني ميل مي‌كند و از آن جا، بر روي طول چهار چوب عمودي پيش مي‌رود و همراه با آن انحنا مي‌گيرد تا به بالاترين نقطه‌ي آن برسد. آن گاه در جهت مقابل به سمت پايين باز مي‌گردد تا به انتهاي ضلع عمودي جناح مستطيل طرف چپ برسد و از آن جا به بالاي ضلع افقي آن ميل مي‌كند، سپس روي ضلع عمودي و تا پايين‌ترين نقطه آن ادامه مي‌يابد و بعد از آن به سمت راست ضلع فرودين از مستطيل سمت راست باز مي‌گردد و روي طول قاعده‌ي در ادامه پيدا مي‌كند تا به انتهاي ضلع زيرين از مستطيل سمت چپ برسد.
اين نوشته حاكي از آن است كه اين در به فرمان خليفه‌ي عباسي «الناصر الدين الله» و در سال 606 هجري قمري (1209 ميلادي) به سرپرستي «معد بن الحسين بن سعد الموسوي» ساخته شده است. در كتاب‌هاي تاريخي، راجع به اين «معد» آمدهاست كه او «تشرف الدّين ابوتميم معد بن الحسين الموسوي» متوفاي سال 617 هجري قمري (1220 ميلادي) است.
متن دست خط كنده كاري شده در اطراف در:
بسم الله الرحمن الرحيم «قل لا اسألكم عليه اجرا الا الموده في القربي و من يقترف حسنة نزد له فيها حسنا، ان الله غفور شكور»[2] هذا ما امر بعمله سيدنا و مولانا الامام المفترض الطاعة علي جميع الانام ابوالعباس احمد الناصر لدين الله امير المؤمنين و خليفة رب العالمين الذي طبق البلاد احسانه و عدله و غمر العباد بره و فضله قرب الله اوامره الشريفة باستمرار النجح و اليسر ناطها بالتأييد و النصر و جعل لا يامه المخلدة حد الا لا يكبو جواده و و لا رائه الممجدة سعدا لا بخبو زناده في عز تخضع له الاقدار فتطبعه عواصيها و ملك تخشع له الملوك فتملكه نوصها بتولي المملوك معد بن الحسين بن الحسين بن سعد الموسوي الذي يرجو الحياة في ايامه المخلدة و يتمني انفاق بقية عمره في الدعاء لدولته المؤيدة استجاب الله ادعيه و بلغه في ايامه الشريفة امنيته. (ذلك في ربيع الثاني) من سنة ست و ستمائة هلالية و حسبنا الله و نعم الوكيل و صلي الله علي سيدنا خاتم النبيين و علي اله الطاهرين و عترته و سلم تسليما؛
به نام خداوند بخشنده‌ي مهربان. بگو [اي پيامبر] از شما جز مهر ورزيدن در حقّ بستگان، هيچ مزد و پاداشي نمي‌خواهم و آن كس كه كار نيكو انجام دهد، بر نيكي‌اش بيفزاييم و خدا بسيار آمرزنده و پذيرنده‌ي شكر بندگان است.
اين كار به دستور پيشوايي كه اطاعتش بر همه‌ي مردم واجب است، سيّد و مولاي ما «ابو العباس احمد الناصر لدين الله» فرمانرواي مؤمنان و خليفه پروردگار جهانيان كه داد و دهش او همه جا را فرا گرفه و جود و كرمش بندگان را شامل گشته. خداي متعال فرمان‌هاي فرخنده‌اش را همواره با سهولت و رستگاري مقرون سازد و با نصرت و پشتيباني خويش بياميزد و براي روزگار اقتدار پاينده‌اش كرانه‌اي مقرّر دارد كه هرگز پايان نپذيرد و به افكار و انديشه‌هايش نيرويي مي‌بخشد كه هيچ گاه به خاموشي نگرايد؛ در مقام منبع عزّتي كه دولتمندان سر بر آستانش و سركشان، تسليم و مطيع آن گردند و با دولتي كه ساير دولتمندان به طاعتش در آيند و سررشته‌ي كارها بدو سپارند. به سرپرستي بنده‌ي درگاه «معد بن الحسين بن سعد الموسوي» صورت پذيرفت، كه آرزومند زيستن در روزگار اقتدار جاودانه‌ي اوست و اميدوار گذراندن باقي مانده‌ي عمر خويش در دعاي براي دولت مؤيد او مي‌باشد. اميد است خداوند دعاهاي او را مستجاب نمايد و در اين روزگار خجسته او را به آمال و آرزوهايش برساند.
(اين اقدام در ماه ربيع الثاني) سال 606 قمري به انجام رسيد. و خداوند ما را بس است و او بهترين وكيل است و سلام و صلوات بر سيّد و سرور ما، خاتم پيامبران و بر آل و دودمان پاكيزه‌ي او بود.
كتيبه‌ي كوفي در محل غيبت امام زمان عجّل اللّه فرجه
ديوارهاي محل غيبت با كاشي‌هاي رنگين و مزيّن به گل‌بوته آراسته شده است چيزي كه هست در ميان اين كاشي‌ها، يك نوار چوبين در طول ديوارهاي سه گانه اين محل امتداد پيدا كرده است. اين نوار چوبي، نوشته‌اي به خط كوفي را با خود دارد كه متن آن از اين قرار است:
«بسم الله الرحمن الرحيم. محمد رسول الله. امير المؤمنين عليّ بن ابي طالب، الحسن بن علي، الحسين بن علي، عليّ بن الحسين، محمد بن علي، جعفر بن محمد، موسي بن جعفر، علي بن موسي، محمد بن علي، علي بن محمد، الحسن بن علي، القائم بالحق عليهم السلام. هذا عمل بن محمد آل محمد رحمه الله»
اين نوشته بر سه قطعه چوب بلند كنده كاري شده است. طول قطعه‌اي بلند كنده كاري شده است. طول قطعه‌اي كه بر ديوار سمت است نصب شده يك متر و پنجاه سانتي متر و طول قطعه‌اي كه روي ديوار جلويي نصب شده يك متر و هشتاد سانتي متر و طول قطعه‌اي كه روي ديوار سمت چپ نصب شده، يك متر و پنجاه سانتي متر است.
والسلام و عليكم و رحمة الله و بركاته
514 عنوان: گزارش. نشريه‌ي ميراث جاويدان، بهار 1373.
515 شوري (42) آيه‌ي 23.
برگرفته از سايت :المهدويه
