به نام خدا
اشاره:
يكى از مهمترين اصلهاى شيعه كه استمرار تعليمات ناب اسلامى را در جوامع اسلامى، سبب شده است، ايدهى مهدويت است .
ايدهى مهدويت را از ديدهاى گوناگونى مىتوان بررسى كرد . يكى از آن ديدها، تحليل اين عقيده از منظر جامعه شناختى است .
اين نوشتار، آثار جامعه شناختى عقيده به منجى جهان را در سه بعد «دينى – اجتماعى» ، «تربيتى – اجتماعى» ، «سياسى – اجتماعى» بررسى كرده است .
مقدمه
يكى از مهمترين اصلهاى انديشهى تشيع كه در عصر غيبت، استمرار تعليمات ناب اسلامى و شيعى را در جوامع مسلمان سبب شده و راه پيش روى بشريت و آيندهى آنان را تا پايان تاريخ روشن ساخته، اصل اصيل مهدويت است . اين اصل اميد بخش، حركتى است از سرچشمهى توجه به امام و هادى و راهبرى زنده و آسمانى اما در پس پردهى غيب .
با تمسك به اين اصل روشن، مؤمنان و مسلمانان، هرگز، در دنياى مدرن و صنعتى و بى خدايى معاصر، تنها و سرگشته نمىمانند و در هر فتنه و مصيبتى – آن گونه كه در بيان زيباى روايات آمده است – به حصن حصين اين انديشهى الهى (انتظار فرج) پناه مىبرند و براى حل مشكلات فردى و اجتماعى خود از آن يار غايب از نظر، چارهجويى مىكنند .
اينك، در دنيايى كه در آن، حكام و سياستمداران، در پى اجراى دستورها و فرمانهاى الهى نيستند، بلكه مىخواهند هر چه بيشتر به مطامع مادى خويش دستيابند، انديشهاى كه مىتواند به معناى واقعى كلمه «منجى» و نجات بخش بشريت از آلام بى خدايى و افسردگى باشد، همانا انديشهى مترقى «مهدويت» است .
پرداختن به اين انديشه و كاويدن زواياى گوناگون آن، انديشهى احياى مجدد دين در عصر كفر را به ارمغان مىآورد .
آن چه ضرورت پرداختن بهاين مبحث مهم را دو چندان مىكند، لزوم تدارك تئوريك براى حكومت دينى جمهورى اسلامى ايران است . حكومت دينى ما بر طرح تئوريك «تبيين و ترويج فرهنگ مهدويت» و پژوهش در عرصههاى گوناگون مرتبط به اين امر، متولد شده است .
در تبيين تاثيرهاى اجتماعى اعتقاد به مهدويتبر جامعه، ابتدا مىتوان دو نوع كلى تاثير اجتماعى را بازشناسى كرد . نوع يكم «تاثير غير مستقيم» بر جامعه است .
در اين بخش، فرايند عينى اعتقادات، از جمله اعتقاد به مهدويت، مجموع جامعه، اعم از معتقدان و غير معتقدان، را متاثر مىسازد; يعنى، بسيارى از فرايندهاى جمعى و گروهى در جامعه، پس از ايجاد، داراى انعكاس و بازتابى وسيعتر از حيطهى گروه ايجاد كننده است . در بررسى تاثيرهاى اجتماعى مهدويت، از اين نوع تاثيرها نمىتوان غافل بود . البته، توضيح بيشتر اينها، در بخش «تاثيرهاى مستقيم» بيان مىگردد .
تاثيرهاى مستقيم هر فرايند آگاهانه، عمدتا، از اتخاذ مبانى بينشى و نگرشى خاص در مورد موضوع مورد نظر و در افراد و گروههاى مرتبط، شكل مىپذيرد . اين نگرش و بينش را مىتوان در حيطهى امور دينى، به “اعتقاد” تعبير كرد .
شكلگيرى بينش و نگرش در درون افراد، واكنشهايى را در حيطهى رفتارى آنان به وجود مىآورد كه مىتوان از آن به “كنشهاى رفتارى” تعبير كرد . آن گاه كه كنشهاى رفتارى از حد فرد گذشت و به گروهها منتقل شد و واكنشهاى رفتارى به نحو جمعى صورت پذيرفت، فرايند «تاثير و تاثر اجتماعى» آغاز مىگردد .
اعتقاد به مهدويت نيز آن گاه كه از حد بينش و نگرش مىگذرد و به حيطهى رفتارى – و خصوصا رفتار فردى – سرايت كند، داراى تاثيرها و نمودهاى عينى بر جامعهى دينداران خواهد بود .
براى بررسى تاثيرهاى اجتماعى اعتقاد به مهدويت، از منظر جامعه شناختى، لازم است در ابتدا به ابعاد گوناگون اين تاثيرها اشاره شود .
ابعاد اجتماعى تاثيرهاى اعتقاد به مهدويت، عمدتا، به سه گروه «دينى – اجتماعى» و «تربيتى – اجتماعى» و «سياسى – اجتماعى» تقسيم مىشود .
الف) تاثير دينى – اجتماعى
تاثير دينى – اجتماعى مهدويت، عمدتا، شامل رفتارهاى دينى مىگردد كه به نحو جمعى صورت مىپذيرد . به عنوان شاخصهايى از اين بعد، مىتوان به موارد زير اشاره كرد:
1- گرامىداشت مراسم نيمهى شعبان
نيمهى شعبان، عيد انتظار، عيد نور، عيد عدالت جهانى، عيد اعلام نشاط، آگاهى، روشنى ضمير، توجه به منتظران، و نمايش شادمانىها و زوال تاريكىها و امنيت و وحدت در جامعهى جهانى اسلام است .
2- برگزارى ادعيهى خاص حضرت
در حقيقت، دعا و توسل، دو نياز آدمى و دو بال پرواز او براى فرار از دل مردگى حاكم بر فضاى زندان دنيا هستند . همين امر، انسان را بر آن مىدارد تا در پى دستيابى به عواملى باشد كه او را در راه درك مفاهيم ادعيه و زيارت، يارى مىرسانند . در يك كلمه بايد گفت، ترتيب و فراز و نشيب دعا با نيازهاى پيچيدهى روح انسانى، هماهنگ است .
3- توجه به اماكن ويژهى حضرت
مسجد جمكران، در حال حاضر، ميعادگاه ميليونها انسان عاشق و علاقهمندى است كه به شوق ديدار و توسل و ايجاد ارتباط در آن گرد هم مىآيند تا با مقتداى خويش تجديد ميثاق كنند .
امام مهدى (عج) به حسن جمكرانى فرمودهاند: «به مردم بگو، به اين مكان (مسجد مقدس جمكران) رغبت كنند و آن را عزيز دارند .» . اين مكان مقدس، تحت توجهات خاصهى حضرت بقيةالله الاعظم، ارواحنا فداه، قرار دارد .
4- صدقه دادن به قصد سلامتى امام عصر (عج)
صدقه دادن براى سلامتى حضرت، از جمله تكاليفى است كه منتظران آن امام بزرگوار، در عصر غيبتبر عهده دارند . بدون شك، آن حضرت، بىنياز از آن است كه منتظران، براى سلامتىاش صدقه بدهند، ولى ابراز ارادت به آن بزرگوار و اعلام تبعيت از آن حضرت، نشانهها و علايمى دارد كه از آن جمله مىتوان علاقه به سلامتى حضرتاش را عنوان كرد .
از پيامبر صلى الله عليه و آله نقل شده است كه «هيچ بندهاى ايمان نياورد، مگر آن كه من، نزد او، از خودش محبوبتر باشم، و خاندانام، از خانداناش، نزد او محبوبتر باشند، و عترت من، نزد او، از عترت خودش محبوب تر باشند، و ذات من، از ذات خودش، نزد او محبوبتر باشد» (1) ، با اين حساب، اگر براى سلامتى خود يا خانوادهى خودمان صدقه مىدهيم، بايد براى سلامتى كسى كه از ما و خاندانمان عزيزتر است، صدقه بپردازيم .
مرحوم سيد بن طاووس به فرزندش چنين سفارش مىكند:
. . . پس در پيروى و وفادارى . . . نسبتبه آن حضرت به گونهاى باش كه خداوند و رسول او و پدران آن حضرت و خود او از تو مىخواهند . حوائج آن بزرگوار را بر خواستههاى خود مقدم بدار، هنگامى كه نمازهاى حاجت را به جاى مىآورى . صدقه دادن از سوى آن جناب را پيش از صدقه دادن از سوى خودت و عزيزانات قرار بده . (2)
هديه دادن ثواب اعمال مستحب به آن امام شريف، از ديگر مصاديق ابراز ارادت به آن حضرت است . در زندگى روزمره، هديه و چشم روشنى، گذرگاهى براى اعلام دوستى و نيز رفع كدورت.
نویسنده : حسن عبدي پور
