بسم الله الرحمن الرحیم. الحمد لله رب العالمین وصلی الله علی جمیع الأنبیاء والمرسلین وصل علی محمد وآله الطاهرین.
وجود مبارك رسول خدا، صلی‌الله‌علیه‌وآله، از چهار واقعیت تعبیر به گوهر فرموده‌اند. تشبیه به گوهر نیز به این سبب بوده است كه ارزش این واقعیت‌ها را به مردم نشان دهند، زیرا گوهر همیشه برای مردم باارزش بوده و حضرت خواسته‌اند با این تعبیر، والایى و قیمت و اعتبار این چهار واقعیت را بر مردم معلوم سازند. ایشان در ادامه فرموده‌اند: هر یك از این گوهرها غارتگرى دارند؛ یعنی اگر انسان، در مسیر زندگى‌اش و در برخورد با جریانات خانوادگى و اجتماعى مواظب نباشد، غارتگران این چهار گوهر را به یغما خواهند برد. گاهى، این غارتِ به قدری سنگین و خسارت‌بار است كه قابل تدارك و جبران نیست؛ از جمله، زمانی كه وقت برای جبران چیزهای از دست رفته كم باشد و دیگر نتوان گوهر غارت شده را از غارتگران پس گرفت و به جای خود برگرداند.
– گوهر اول: عقل
– عقل، ارزشمندترین میوه آفرینش
– پیرمرد دوساله!
– عقل و ارتباط آن با سن و بدن
– رفتار امام عسکری (ع) در كودكی
– پیامبرعقل كل است
– گوهر دوم: حیا
– نامه‌ای از حضرت یعقوب (ع)
– گوهر سوم و چهارم: دین و عمل صالح
اصفهان – مسجد سید – صفر 1374
پی‌نوشت:
1. این روایت در کتاب مواعظ العددیه و باب چهارگانه کتاب اثنی عشریه آمده است که ترجمه آن به نام نصایح به چاپ رسیده. (مولف)
2. نگا: 1/2/30/51
3. كافی، ج1، ص10: «عن أبی جعفر علیه السلام قال: «لما خلق الله العقل استنطقه ثم قال له: أقبل فأقبل ثم قال له: أدبر فأدبر»، ثم قال: «وعزتی وجلالی ما خلقت خلقاً هو أحب إلی منك ولا أكملتك إلا فیمن احب، أما إنی إیاك آمر، وإیاك أنهى وإیاك اعاقب، وإیاك اثیب».
4. كافی، ج1، ص11و12: «عن أبی جعفر علیه السلام قال: «إنما یداق الله العباد فی الحساب یوم القیامة على قدر ما آتاهم من العقول فی الدنیا». و «عن أبی عبد الله علیه السلام: قال: قال رسول الله صلى الله علیه وآله: «إذا بلغكم عن رجل حسن حال فانظروا فی حسن عقله، فإنما یجازی بعقله».
5. مفردات قرآن، راغب اصفهانی، ص342 و با اندك تفاوتی در اصول الاصلیه، فیض قاسانی، ص120: «قال أمیر المؤمنین رضى الله عنه: العقل عقلان * مطبوع ومسموع/ ولا ینفع مسموع * إذا لم یك مطبوع/ كما لا ینفع ضوء الشمس * وضوء العین ممنوع». نهج البلاغه، حكمت 338 و كشف الغمه اربلی، ج3، ص139: «العلم علمان: مطبوع ومسموع، ولا ینفع المسموع إذا لم یكن المطبوع».
6. كهف، 103ـ104.
7. ابوالفرج اصفهانی در مقاتل الطالبیین، ص 58، می‌نویسد: «القاسم بن الحسن بن علی بن أبی طالب علیه السلام: وهو أخو أبی بكر بن الحسن المقتول قبله لابیه وأمه (مقتل الحسین (ع)، أبو مخنف الازدی، ص170: امه ام ابی بكر یقال اسمها رملة). حدثنی احمد بن عیسى قال: حدثنا الحسین بن نصر قال: حدثنا أبی قال: حدثنا عمر بن سعید عن أبی مخنف عن سلیمان بن أبی راشد عن حمید بن مسلم قال: خرج الینا غلام كأن وجهه شقة قمر فی یده السیف وعلیه قمیص وإزار ونعلان قد انقطع شسع أحدهما، ما أنس أنها الیسرى فقال عمرو بن سعید بن نفیل الازدی: والله لاشدن علیه، فقلت له: سبحان الله وما ترید إلى ذلك، یكفیك قتله هؤلاء الذین تراهم قد احتوشوه من كل جانب قال والله لاشدن علیه فما ولى وجهه حتى ضرب رأس الغلام بالسیف فوقع الغلام لوجهه وصاح: یا عماه. قال: فوالله لتجلى الحسین كما یتجلى الصقر ثم شد شدة اللیث إذا غضب فضرب عمرا بالسیف فاتقاه بساعده فأطنها من لدن المرفق ثم تنحى عنه وحملت خیل عمر بن سعد فاستنقذوه من الحسین ولما حملت الخیل استقبلته بصدورها وجالت فتوطأته فلم یرم حتى مات. لعنه الله وأخزاه – فلما تجلت الغبرة إذا بالحسین على رأس الغلام وهو یفحص برجلیه وحسین یقول: بعدا لقوم قتلوك خصمهم فیك یوم القیامة رسول الله – صلى الله علیه وآله وسلم – ثم قال: عز على عمك ان تدعوه فلا یجیبك، أو یجیبك ثم لا تنفعك إجابته یوم كثر واتره، وقل ناصره ثم احتمله على صدره وكأنی أنظر إلى رجلى الغلام تخطان فی الارض حتى القاه مع ابنه علی ابن الحسین فسألت عن الغلام فقالوا: هو القاسم بن الحسن بن علی بن أبی طالب صلوات الله علیهم اجمعین». مرحوم مجلسی در بحار الأنوار، ج 45، ص34، می‌نویسد: «ثم خرج… عبد الله ابن الحسن بن علی بن أبی طالب علیه السلام وفی أكثر الروایات أنه القاسم بن الحسن علیه السلام، وهو غلام صغیر لم یبلغ الحلم، فلما نظر الحسین إلیه قد برز اعتنقه وجعلا یبكیان حتى غشی علیهما، ثم استأذن الحسین علیه السلام فی المبارزة فأبى الحسین أن یأذن له، فلم یزل الغلام یقبل یدیه ورجلیه حتى أذن له، فخرج ودموعه تسیل على خدیه وهو یقول: إن تنكرونی فأنا إبن الحسن/ سبط النبی المصیطفى والمؤتمن/ هذا حسین كالاسیر المرتهن/ بین أناس لا سقوا صوب المزن. وكان وجهه كفلقة القمر، فقاتل قتالا شدیدا حتى قتل على صغره خمسة وثلاثین رجلا (روضة الواعظین، فتال نیشابوری، ص188: وبرز… القاسم بن الحسن بن علی علیهم السلام وهو یقول: لا تجزعی نفسی وكل فان * الیوم تلقین ذوى الجنان. فقتل منهم ثلاثة، ثم رمى عن فرسه). قال حمید: كنت فی عسكر ابن سعد فكنت أنظر إلى هذا الغلام علیه قمیص وإزار ونعلان قد انقطع شسع أحدهما ما أنسى أنه كان الیسرى، فقال: عمرو بن سعد الازدی: والله لاشدن علیه، فقلت: سبحان الله وما ترید بذلك؟ والله لو ضربنی ما بسطت إلیه یدی، یكفیه هؤلاء الذین تراهم قد احتوشوه قال: والله لافعلن فشد علیه فما ولى حتى ضرب رأسه بالسیف ووقع الغلام لوجهه، ونادى: یا عماه قال: فجاء الحسین كالصقر المنقض فتخلل الصفوف وشد شدة اللیث الحرب فضرب عمرا قاتله بالسیف، فاتقاه بیده فأطنها من المرفق فصاح ثم تنحى عنه، و حملت خیل أهل الكوفة لیستنقذوا عمرا من الحسین، فاستقبلته بصدورها، وجرحته بحوافرها، ووطئنه حتى مات (الغلام). فانجلت الغبرة فإذا بالحسین قائم على رأس الغلام، وهو یفحص برجله، فقال الحسین: یعز والله على عمك أن تدعوه فلا یجیبك، أو یجیبك فلا یعینك، أو یعینك فلا یغنی عنك، بعدا لقوم قتلوك. (ترجمة الامام الحسین (ع)، ابن عساكر، ص332: ووقف الحسین على القاسم فقال: عز على عمك أن تدعوه فلا یجیبك، أو یجیبك فلا ینفعك [هذا] یوم كثر واتره وقل ناصره، وبعدا لقوم قتلوك. ثم أمر به فحمل ورجلاه تخطان على الارض حتى وضع مع علی بن الحسین). ثم احتمله فكأنی أنظر إلى رجلی الغلام یخطان فی الارض، وقد وضع صدره على صدره، فقلت فی نفسی: ما یصنع؟ فجاء حتى ألقاه بین القتلى من أهل بیته. ثم قال: اللهم احصهم عددا، واقتلهم بددا، ولا تغادر منهم أحدا، ولا تغفر لهم أبدا، صبرا یا بنی عمومتی، صبرا یا أهل بیتی لا رأیتم هوانا بعد هذا الیوم أبدا».
ینابیع المودة لذوی القربى، قندوزی، ج3، ص77: «ثم برز القاسم بن الحسن المجتبى، وهو شاب، وحمل على القوم، ولم یزل یقتل منهم حتى قتل منهم ستین رجلا، فضربه رجل على هامته فصرع إلى الارض وهو یقول: یا عماه أدركنی، فحمل علیهم الامام وفرق القوم عنه، فقتل قاتل القاسم فبكى الامام وقال: اللهم أنت تعلم انهم دعونا لینصرونا فخذلونا وأعانوا علینا. اللهم احبس عنهم قطر السماء واحرمهم بركاتك، اللهم لا ترض عنهم أبدا، اللهم إنك إن كنت حبست عنا النصر فی الدنیا فاجعله لنا ذخرا فی الآخرة، وانتقم لنا من القوم الظالمین».
در کتاب وفیات الائمه، ص 128 آمده است: «وأما القاسم بن الحسن، فإنه كان مع عمه الحسین بكربلاء، فلما رأى تفانی أصحاب الحسین وأهل بیته، أتى إلى عمه واستأذنه فی البراز، فلم یأذن له، فقال له: یا ابن الاخ أنت العلامة من أخی، وأرید أن تبقى لاتسلى بك، فلم یأذن له فی البراز، فجلس حزینا كئیبا من حر قلبه، فذكر أن أباه الحسن قد ربط له عوذة فی عضده وقال له: یا ولدی إذا وقع علیك أمر شدید وهم عظیم فعلیك بحل العوذة وقراءتها والعمل بما تراه مكتوبا فیها، فقال القاسم لنفسه إنی مذ كنت إلى الآن لم یصیبنی مثل هذا الهم والغم الذی أنا فیه، فأقبل إلى العوذة وفكها من عضده وقرأها، وإذا فیها: یا ولدی یا قاسم أوصیك إذا رأیت عمك الحسین بكربلاء وقد أحاطت به الاعداء، فلا تبخل علیه بروحك، وكلما نهاك عن البراز عاوده لتحظى بالسعادة الابدیة. فلما وقف القاسم على العوذة أتى إلى عمه الحسین وعرض علیه ما فیها، فبكى الحسین بكاء شدیدا وتنفس الصعداء وأن كمدا، فقال له: یا ابن الاخ هذه وصیة لك من أبیك وعندی وصیة أخرى منه لك ولا بد من إنفاذها. فجاء الحسین (ع) وأخذ بید القاسم وأدخله الخیمة وطلب عونا وعباسا، وقال لام القاسم: ألیس للقاسم ثیاب جدد؟ قالت: لا، فقال لاخته زینب: ناولینی الصندوق الفلانی، فأتت به، ففتحه وأخرج منه قباء الحسن وعمامته وألبسهما القاسم ومسك بید ابنته المسماة للقاسم وعقد له علیها وأفرد له خیمة وخرج عنهما، فعاد القاسم ینظر إلى ابنة عمه ویبكی إلى ان سمع الاعداء ینادون: هل من مبارز؟ فرمى بید زوجته وأراد الخروج فجذبت ذیله ومانعته عن الخروج وهی تقول: ما الذی تریده؟ فقال: أرید ملاقاة الاعداء، فلزمت ذیله، فقال لها: خلی ذیلی فإن عرسنا أخرناه إلى الآخرة، فبكت لذلك بكاء شدیدا وانفجع أهل البیت بالبكاء والنحیب، ثم قالت له: یا قاسم أنت تقول عرسنا أخرناه للآخرة وفی الآخرة بأی شئ أعرفك، قال: فمسك القاسم یده وضرب بها على ردنه فقطعها وقال: اعرفینی بهذه الردن المقطوعة، قال: فانفجع أهل البیت بالبكاء والنحیب لفعل القاسم وبكوا ونادوا بالویل والثبور وعظائم الامور. ثم أن القاسم ركب جواده وخرج للبراز، فلما رآه الحسین قال له: یا ولدی أتمشی برجلك إلى الموت؟ فقال: نعم یا عم وكیف لا أمشی برجلی إلى الموت وأنت بین الاعداء وحیدا فریدا لم تجد محامیا ولا معینا، روحی لروحك الفدا، ونفسی لنفسك الوقا. فعند ذلك برز القاسم إلى المیدان، ولم یزل یجاهد أعداء الله حتى غلب علیه العطش، فرجع إلى عمه الحسین وقال: العطش العطش یا عماه، أدركنی بشربة من الماء فصبره الحسین وقال له: ما أسرع ما تلقی جدك رسول الله فیسقیك شربة لا تظمأ بعدها أبدا، ثم أعطاه خاتمه فمصه، فصار له ماء منه، فارتوى وانقلب إلى المیدان، فلم یزل یقاتل وقد جعل همته على صاحب لواء عمر بن سعد، فاحتاطوا به من كل جانب ومكان بالنبل، فضربه شیبة بن سعد الشامی بالرمح فی ظهره أخرجه من صدره، فوقع القاسم یخور فی دمه ونادى: یا عماه أدركنی، فجاء إلیه الحسین وقتل قاتله وحمله إلى الخیمة ووضعه فیها، ففتح القاسم عینیه فرأى عمه الحسین قد احتضنه وهو یبكی ویقول: قتل الله قاتلك یا بنی وأصلاه نار جهنم، یعز على عمك أن تدعوه وأنت مقتول. ثم أن الحسین (ع) ألقاه على أهل بیته وبكى أهل البیت وابنة عمه تبكی بكاء شدیدا».
8. مریم، 12.
9. امثال و حكم دهخدا، ج1. ص 109.
10. ژوزف (یوسف) جوگاشویلی معروف به استالین، رهبر و سیاستمدار روسیه شوروی (و. گوری در گرجستان 1879- م. 1953). او از زعمای انقلاب کبیر روسیه و از همکاران لنین است که نخست به سمت دبیر کل حزب کمونیست برگزیده شد. در 1923 رئیس کمیساریاهای روسیه گردید. در 1941 با هیتلر مخالف شد تا در جنگ جهانی دوم (1939-1945) با کمک انگلیس و آمریکا با آلمان به جنگ بپردازد. وی مدت‌ها با قدرت و استبداد کامل بر روسیه شوروی حکومت راند. رک: فرهنگ معین، ج5، مدخل استالین.
11. ولادیمیر ایلیچ اولیانوف، معروف به لنین، بنیانگذار و رهبر حزب کمونیست و دولت نوین شوروی (و. اولیانورسک 1870- 1924). لنین در سال 1887م با گرفتن مدال طلا دبیرستان سیمبیرسک (نام قدیم اولیانورسک) را به پایان برد و وارد دانشکده حقوق شهر کازان شد، ولی به زودی به علت شرکت در مبارزات دانشجویان اخراج گردید. در همین سال بود که برادر بزرگش الکساندر را به اتهام شرکت در سوء قصد به جان تزار روسیه، الکساندر سوم، دستگیر و اعدام کردند. این ضایعه در روح انقلابی لنین جوان تاثیر عمیقی گذاشت. وی در سال 1888م به کازان برگشت و به حوزه‌های مارکسیستی پیوست و سپس به شهر سامارا رفت و خود در آن‌جا حوزه‌ها و گروه‌های مارکسیستی تشکیل داد. در سال 1891م، لنین به عنوان داوطلب در امتحان دانشکده حقوق پترزبورگ شرکت کرد و با گواهینامه درجه یک فارغ التحصیل شد و در سامارا به کار وکالت پرداخت. او در همین شهر نخستین اثر خود: جنبش‌های جدید کشاورزی و زندگی دهقانان را نوشت. در پائیز 1895م، لنین همه گروه‌های مارکسیستی پترزبورگ را به نام «اتحاد مبارزه برای آزادی طبقه کارگر» متحد ساخت. در ماه دسامبر همان سال لنین بازداشت شد و به زندان افتاد. در آن‌جا، پنهان از چشم ماموران زندان رساله‌ها و کتاب‌های بسیار نوشت که از جمله: رشد سرمایه‌داری در روسیه است. در سال 1897م، برای مدت سه سال لنین به سیبری شرقی و ده سوشنسکی تبعید شد. لنین در تبعیدگاه نیز به کار تالیف و مطالعه ادامه داد و بیش از سی اثر نوشت و به علاوه، درباره سازمان و برنامه حزب طبقه کارگر روسیه نقشه‌های لازم را طرح و تنظیم کرد. پس از پایان تبعید، لنین در تابستان سال 1900م به خارج رفت و با همکاری پلخانف روزنامه«ایسکرا» را انتشار داد و در سال‌های 1901-1902 اثر معروف خود: چه باید کرد؟ را به پایان رساند. در همین زمان بود که ولادیمیر ایلیچ برای نخستین بار زیر مقاله «مساله کشاورزی و منتقدانِ» مارکس را با نام لنین امضا کرد و بعدها بدان معروف شد. در سال 1903م، کنگره حزب سوسیال دموکرات روسیه تشکیل شد و در این کنگره طرفداران لنین که اکثریت را تشکیل می‌دادند به نام گروه بلشویک‌ها و اقلیت مخالف لنین گروه منشویک‌ها را تشکیل دادند. لنین در کتابِ یک گام به پیش و دوگام به پس، نظریات منشویسم را سخت مورد انتقاد قرار داد و تا پایان زندگی مبارزه شدیدی را با آن گروه ادامه داد. پس از آغاز جنگ روس و ژاپن در سال 1904م، لنین به روسیه برگشت و مردم را به تاسیس حکومت کارگران و دهقانان فرا خواند. در کنگره سوم حزب سوسیال دموکرات روسیه که در سال 1905م در بحبوحه انقلاب تشکیل شد، لنین برنامه مشخصی برای حزب بلشویک تنظیم کرد و پس از شکست انقلاب، لنین دوباره در سال 1907م مجبور شد به خارج برود. در مدتی که در کشورهای مختلف اروپایی به سر می‌برد تا سال 1917م که باز به روسیه برگشت، آثار مهمی مانند ماتریالیسم و امپیریوکریتیسیسم، تذکرات انتقادی درباره مساله ملی، راجع به حقوق ملت‌ها در استقلال، و امپریالیسم بالاترین مرحله سرمایه‌داری را نوشت. در 2 آوریل 1917م بعد از انقلاب بورژوازی ماه فوریه در روسیه، لنین به پطروگراد بازگشت و رهبری حزب و طبقه کارگر روسیه را از نزدیک به دست گرفت و تا انقلاب سوسیالیستی 25 اکتبر 1917م در خفا زیست. در این مدت، باز آثاری مانند: دولت و انقلاب، بلای دهشتناک و راه مبارزه با آن، آیا بلشویک‌ها می‌توانند حکومت را در دست خود نگهدارند؟ و… را به رشته تحریر در آورد. در 23 اکتبر، روز آغاز انقلاب سوسیالیستی، به پیشنهاد لنین کمیته مرکزی حزب بلشویک تصمیم به قیام و انقلاب مسلحانه گرفت. در 25 اکتبر برای رهبری قیام به اسمولنی رفت و، پس از سقوط حکومت بورژوازی موقتی کرنسکی و موفقیت قیام، در 26 اکتبر در کنگره شوراهای سراسر روسیه شعار «صلح و زیستن» را اعلام داشت. از این تاریخ که حکومت به دست بلشویک‌ها افتاد، لنین با عنوان «صدر شورای کمیسرهای خلق» رهبری دولت شوروی را به دست خویش گرفت تا در مارس 1918م پایتخت را از پطروگراد به مسکو منتقل کرد. لنین در ماه مارس 1918م، با وجود مخالفت منشویک‌ها، قرارداد صلح «برست لیتووسک» را با آلمان‌ها بست و جنگ روس و آلمان را پایان داد و مقداری از سرزمین‌های روسیه را به آن دولت واگذار کرد. هم‌چنین، در ماه مارس 1919م، اولین کمیته کمینترن [مخفف کمونیسم انترناسیونال یعنی کمونیسم بین‌المللی] را در مسکو افتتاح کرد و بدین وسیله سومین انترناسیونال کمونیستی ایجاد شد. در 1920م، لنین کتابِ بیماری کودکی (چپ‌روی) در کمونیسم را نوشت و در هشتمین کنگره شوراهای سراسر روسیه که در دسامبر 1920م تشکیل یافت نقشه ایجاد صنایع سنگین را به تصویب رساند. سپس، در کنگره یازدهم، نتایج سیاست اقتصادی نوین به نام «نپ» را ارزیابی کرد و نقشه از بین بردن بقیه سرمایه‌داری را تنظیم کرد. در نتیجه کار زیاد و تاثیر زخمی که در تابستان 1918م از تیر یک تروریست برداشته بود قوای لنین تحلیل می‌رفت و بدین جهت در آخر سال 1922 بیمار شد و در دوره بیماری نیز نامه‌ها، رساله‌ها، و کتاب‌های بیشمار نوشت و در آن‌ها کمیته مرکزی حزب را درباره مسائل گوناگون راهنمایی نمود. در 21 ژانویه 1924م، لنین چشم از جهان فرو بست و جسد مومیایی شده‌اش را پس از اجرای تشریفات باشکوه در آرامگاه لنین در مسکو قرار دادند و هم‌اکنون در معرض دید بازدید کنندگان است [دولت جدید روسیه به دلیل هزینه بالای نگهداری از جسد لنین قصد دارد آن را به خاک بسپارد. ویراستار]. مجموعه آثار لنین در 55 جلد به چاپ رسیده و مهم‌ترین آن‌ها را به اکثر زبان‌های دنیا ترجمه کرده‌اند. رک: فرهنگ معین، ج6، مدخل لنین.
. کمونیسم که آن را در عربی و فارسی «مذهب اشتراکی» می‌گویند، در تاریخچه سیر عقاید ریشه بسیار قدیمی دارد، ولی اصطلاحا از قرن 19 میلادی و به ویژه از سال 1840م رواج یافته است. این عقیده حتی در افسانه‌های خیلی قدیمی مربوط به عصر طلایی ایدآلی که طبق آن همه چیز مشترک و در اختیار عموم قرار داشته است نیز دیده می‌شود و آن را کمونیسم ایدالی گویند که مفهوم آن خیلی وسیع بوده مربوط به امور اقتصادی و اموال و منابع تولید نیست و حتی شامل اشتراک عمومی در زنان و مسائل جنسی هم می‌شود. اما کمونیسم جدید به مفهوم وسیع امروز عبارت است از اعتقاد به لزوم کنترل جامعه (که دولت نماینده آن است) نسبت به کل حیات اقتصادی اجتماع و بالاخص مالکیت کل مشترک عامه نسبت به وسایل تولیدی مانند کارخانجات صنعتی، ماشین‌ها، راه آهن، اراضی، بانک‌ها و…. اما اصطلاح کمونیسم به مفهوم اخص آن که امروزه وجود دارد عبارت است از کمونیسم مارکسیسم که جنبه میلیتاریسم آن مقدم بر عقیده سوسیالیستی قرار گرفته و بیش از هر چیز جنبه میلیتاریست و حالت نظامی دارد. یعنی مفهوم آن پیشرفت مرام را با زور و قوه نظامی در بر داشته و معتقد به حفظ رژیم کونیسم به قوه نظامی است. مظهر کمونیسم معاصر کمونیسم روسیه بود که آئین کارل مارکس را به صورت یک سلاح موثر سیاسی در آورده بود. پیشوایان این فلسفه در زمان معاصر عبارت‌اند از: مارکس، انگلس، و لنین و بزرگ‌ترین قهرمان آن در مرحله اجرا و عمل استالین است. رک: مکتب‌های سیاسی، دکتر بهاء الدین پازارگاد، شماره 132، ص 148.
13. مؤمنون، 115.
14. زمر، 56.
15. گروهی از روایات بر این معنا دلالت می‌کنند. از جمله:
– علی علیه السلام: «إنها نار لا یهدأ زفیرها، ولا یفك أسیرها، ولا یجبر كسیرها، حرها شدید، وقعرها بعید، وماؤها صدید». كنز العمال، 44225
– عنه علیه السلام: «احذروا نارا قعرها بعید، وحرها شدید، وعذابها جدید، دار لیس فیها رحمة، ولا تسمع فیها دعوة، ولا تفرج فیها كربة». شرح نهج البلاغه، ابن أبی الحدید، ج 15، ص164.
– عنه علیه السلام: «احذروا نارا حرها شدید، وقعرها بعید، وحلیها حدید».
– عنه علیه السلام: «احذروا نارا لجبها عتید، ولهبها شدید، وعذابها أبدا جدید».
– عنه علیه السلام: «نار شدید كلبها، عال لجبها، ساطع لهبها، متأجج سعیرها، متغیظ زفیرها، بعید خمودها، ذاك وقودها، متخوف وعیدها».
– عنه علیه السلام: «فكیف أستطیع الصبر على نار لو قذفت بشرره إلى الأرض لأحرقت نبتها، ولو اعتصمت نفس بقلة لأنضجها وهج النار فی قلتها، وأیما (إنما) خیر لعلی أن یكون عند ذی العرش مقربا؟ أو یكون فی لظى خسیئا مبعدا مسخوطا علیه بجرمه مكذبا؟»
– رسول الله صلى الله علیه وآله: «ناركم هذه جزء من سبعین جزء من نار جهنم، لكل جزء منها حرها».
– رسول الله صلى الله علیه وآله: «لو أن حلقة واحدة من السلسلة التی طولها سبعون ذراعا، وضعت على الدنیا لذابت الدنیا من حرها».
– رسول الله صلى الله علیه وآله: لو أن سربالا من سرابیل أهل النار علق بین السماء والأرض لمات أهل الدنیا من ریحه». بحار، ج 8، ص 280، ح 1.
– إمام صادق علیه السلام: «لو أن قطرة من الضریع قطرت فی شراب أهل الدنیا لمات أهلها من نتنها».
– رسول الله صلى الله علیه وآله: «لو أن شررة من شرر جهنم بالمشرق، لوجد حرها من بالمغرب». كنز العمال، ج 39487.
16. بخشی از دعای كمیل.
17. روایت مشابهی درباره حضرت امام جواد وارد شده است. بحار الأنوار، ج50، ص 91 به نقل از كشف الغمة، ج 4، ص 187 و 188: قال محمد بن طلحة: إن أبا جعفر محمد بن علی علیهما السلام لما توفی والده علی الرضا علیه السلام وقدم الخلیفة إلى بغداد بعد وفاته بسنة اتفق أنه خرج إلى الصید فاجتاز بطرف البلد فی طریقه، والصبیان یلعبون، ومحمد واقف معهم وكان عمره یومئذ إحدى عشر سنة فما حولها. فلما أقبل المأمون انصرف الصبیان هاریبن، ووقف أبو جعفر محمد علیه السلام فلم یبرح مكانه فقرب منه الخلیفة فنظر إلیه وكان الله عزو علا قد ألقى علیه مسحة من قبول، فوقف الخلیفة وقال له: یا غلام ما منعك من الانصراف مع الصبیان؟ فقال له محمد مسرعا: یا أمیر المؤمنین لم یكن بالطریق ضیق لاوسعه علیك بذهابی، ولم یكن لی جریمة فأخشاها، وظنی بك حسن إنك لا تضر من لاذنب له فوقفت. فأعجبه كلامه ووجهه، فقال له: ما اسمك؟ قال محمد، قال: ابن من أنت؟ قال: یا أمیر المؤمنین أنا ابن علی الرضا. فترحم على أبیه وساق جواده إلى وجهته و كان معه بزاة. فلما بعد عن العمارة أخذ بازیا فأرسله على دراجة فغاب عن عینه غیبة طویلة ثم عاد من الجو وفی منقاره سمكة صغیرة وبها بقایا الحیاة فعجب الخلیفة من ذلك غایة العجب فأخذها فی یده وعاد إلى داره فی الطریق الذی أقبل منه، فلما وصل إلى ذلك المكان وجد الصبیان على حالهم فانصرفوا كما فعلوا أول مرة وأبو جعفر لم ینصرف، ووقف كما وقف أولا. فلما دنا منه الخلیفة قال: یا محمد قال: لبیك یا أمیر المؤمنین قال: ما فی یدی؟ فألهمه الله عزوجل أن قال یا أمیر المؤمنین إن الله تعالى خلق بمشیته فی بحر قدرته سمكا صغارا تصیدها بزاة الملوك والخلفاء فیختبرون بها سلالة أهل النبوة. فلما سمع المأمون كلامه عجب منه، وجعل یطیل نظره إلیه، وقال: أنت ابن الرضا حقا، وضاعف إحسانه إلیه. قال علی بن عیسى: إنی رأیت فی كتاب لم یحضرنی الآن اسمه أن البزاة عادت فی أرجلها حیات خضر وأنه سئل بعض الائمة علیهم السلام فقال قبل أن یفصح عن السؤال: إن بین السماء والارض حیات خضراء تصیدها بزاة شهب، یمتحن بها أولاد الانبیاء وما هذا معناه والله أعلم.
با این حال، در هامش بحار این روایت مردود دانسته شده: هذا بعید غایته، فانه علیه السلام قام بأمر الامامة وله ثمان سنین ولم یكن أن یلعب مع الصبیان، ولا أن یطلع على لعبهم ولهوهم، مقیما على ذلك فان الامام لا یلهو ولا یلعب على أنه كان مقیما بمدینة جده الرسول إلى أن أشخصه المأمون إلى بغداد كما مر وسیأتى لا أنه كامن ببغداد.
حدیثی نیز اشاره به كمال عقل حضرت زین العابدین دارد: مناقب، ابن شهر آشوب، ج 3، ص 280: «ابراهیم بن أدهم، وفتح الموصلی قال كل واحد منهما: كنت أسیح فی البادیة مع القافلة فعرضت لی حاجة فتنحیت عن القافلة فإذا أنا بصبی یمشی فقلت: سبحان الله بادیة بیداء وصبی یمشی! فدنوت منه وسلمت علیه فرد علی السلام، فقلت له: إلى أین؟ قال: ارید بیت ربی، فقلت: حبیبی انك صغیر لیس علیك فرض ولا سنة، فقال: یا شیخ ما رأیت من هو أصغر سنا منى مات؟ فقلت: أین الزاد والراحلة؟ فقال: زادی تقوای وراحلتی رجلای وقصدی مولای، فقلت، ما أرى شیئا من الطعام معك! فقال: یا شیخ هل یستحسن أن یدعوك انسان إلى دعوة فتحمل من بیتك الطعام؟ قلت: لا، قال: الذی دعانی إلى بیته هو یطعمنى ویسقینی، فقلت: ارفع رجلك حتى تدرك، فقال علی الجهاد وعلیه الابلاغ أما سمعت قوله تعالى (والذین جاهدوا فینا لنهدینهم سبلنا وان الله لمع المحسنین)، قال: فبینا نحن كذلك إذا أقبل شاب حسن الوجه علیه ثیاب بیض حسنة فعانق الصبی وسلم علیه فأقبلت على الشاب وقلت له: أسألك بالذی حسن خلقك من هذا الصبی؟ فقال: أما تعرفه! هذا علی ابن الحسین بن علی بن أبی طالب، فتركت الشاب وأقبلت على الضبی فقلت: أسألك بآبائك من هذا الشاب؟ فقال: أما تعرفه؟ هذا أخی الخضر یأتینا كل یوم فیسلم علینا، فقلت: أسألك بحق آبائك لما أخبرتنی بما تجوز المفاوز بلا زاد؟ قال: بلى أجوز بزاد وزادی فیها أربعة أشیاء، قلت: وما هی؟ قال: أرى الدنیا كلها بحذافیرها مملكة الله، وأرى الخلق كلهم عبید الله واماءه وعیاله، وأرى الاسباب والارزاق بید الله، وأرى قضاء الله نافذا فی كل أرض الله، فقلت: نعم الزاد زادك یا زین العابدین وأنت تجوز بها مفاوز الآخرة فكیف مفاوز الدنیا».
18. فتح الباری، ابن حجر، ج7، ص166؛ رسائل شهید ثانی، ص110، التحفة السنیة (مخطوط)، جزائری، ص 56.
19. فضیل ابن عیاض (و. سمرقند بین 101 تا 105- م. مکه 187ق). ولادت وی در سمرقند اتفاق افتاده و از سلیمان تیمی و محمد بن اسحاق و امام جعفر صادق، علیه‌السلام، و سفیان ثوری و چند تن دیگر حدیث شنیده است. فضیل بیشتر عمر خود را در مجاورت خانه خدا به سر برده و بیش از هشتاد سال عمر کرده و در محرم سال 187ق در مکه در گذشته و همانجا مدفون گردیده است. مأثورات او بیشتر در کتب صوفیه چون حلیة الاولیاء ابو نعیم اصفهانی و تذکرة الاولیاء عطار آمده است. رک: فرهنگ معین، ج6، مدخل فضیل.
عطار نیشابوری در تذكرة الاولیاء می‌نویسد: آن مقدم تائبان، آن معظم نایبان، آن آفتاب کرم و احسان، آن دریای ورع و عرفان، آن از دو کون کرده اعراض، پیر وقت فضیل عیاض، رحمة الله علیه، از کبار مشایخ بود و عیّار طریقت بود و ستوده اقران و مرجع قوم بود و در ریاضات و کرامات شأنی رفیع داشت و در ورع و معرفت بی‌همتا بود. اول حال او آن بود که در میان بیابان مرو و باورد خیمه زده بود و پلاسی پوشیده و کلاهی پشمین بر سر نهاده و تسبیحی در گردن افکنده و یاران بسیار داشتی، همه دزدان و راهزن بودند و شب و روز راه زدندی و کالا به نزدیک فضیل آوردندی که مهتر ایشان بود و او میان ایشان قسمت کردی و آنچ خواستی نصیب خود برداشتی و آن را نسخه کردی و هرگز از جماعت دست نبداشتی و هر چاکری که به جماعت نیامدی او را دور کردی. یک روز، کاروانی شگرف می‌آمد و یاران او کاروان گوش می‌داشتند. مردی در میان کاروان بود و آواز دزدان شنوده بود. دزدان را بدید. بدره زر داشت. تدبیر می‌کرد که این را پنهان کند. با خویشتن گفت: بروم و این بدره را پنهان کنم تا اگر کاروان بزنند این بضاعت سازم. چون از راه یکسو شد، خیمه فضیل بدبد، به نزدیک خیمه او را دید به جامه و صورت زاهدان. شاد شد و آن بدره به امانت بدو سپرد. فضیل گفت: برو و در آن کنج خیمه بنه! مرد چنان کرد و بازگشت. به کاروانگاه رسید. کاروان زده بودند، همه کالاها برده و همه مردمان بسته و افکنده. همه را دست بگشاد و چیزی که باقی مانده بود جمع کردند و برفتند و آن مرد به نزدیک فضیل آمد تا بدره بستاند. او را دید با دزدان نشسته و کالاها قسمت می‌کردند. مرد چون چنان بدید گفت: بدره زر خویش به دزد دادم! فضیل او را از دور بدید، بانگ کرد. مرد چون بیامد گفت چه حاجت است. گفت: همانجا که نهاده‌ای، برگیر و برو! مرد به خیمه در رفت و بدره برداشت و برفت. یاران گفتند: آخر ما در همه کاروان یک درم نقد نیافتیم، تو ده هزار درم باز می‌دهی؟ فضیل گفت: این مرد به من گمان نیکو برد. من نیز به خدای گمان نیکو برده‌ام که مرا توبه دهد. گمان او راست گردانیدم تا حق گمان من راست گرداند! بعد از آن، روزی کاروانی بزدند و کالا ببردند و بنشستند و طعام می‌خوردند. یکی از اهل کاروان پرسید که مهتر شما کدام است؟ گفتند: با ما نیست. از آن سوی درختی است بر لب آبی، آن‌جا نماز می‌کند. گفت: وقت نماز نیست! گفت: تطوّع کند. گفت: با شما نان نخورد؟ گفت: روزه است. گفت: رمضان نیست! گفت: تطوّع دارد. این مرد را عجب آمد. به نزدیک او شد. با خشوعی نماز می‌کرد. صبر کرد تا فارغ شد. گفت: الضدان لا یجتمعان! روزه و دزدی چگونه بود؟ و نماز و مسلمان کشتن با هم چه کار؟ فضیل گفت: قرآن دانی؟ گفت: دانم. گفت: نه آخر حق تعالی می‌فرماید: وآخرون اعترفوا بذنوبهم خلطوا عملاً صالحاً و آخر سیئاً؟ مرد هیچ نگفت و از کار او متحیر شد. نقل است که پیوسته مروتی و همتی در طبع او بود، چنان‌که اگر در قافله زنی بودی کالای وی نبردی و کسی که سرمایه او اندک بودی مال او نستدی و با هر کس به مقدار سرمایه چیزی بگذاشتی و همه میل به صلاح داشتی. و در ابتدا، به زنی عاشق بود. هر چه از راه زدن به دست آوردی بر او آوردی و گاه و بیگاه بر دیوارها می‌شدی در هوس عشق آن زن و می‌گریست. یک شب، کاروانی می‌گذشت. در میان کاروان، یکی قرآن می‌خواند، این آیت به گوش فضیل رسید: الم یإن للذین آمنوا أن تخشع قلوبهم لذکر الله؟ آیا وقت نیامد که این دل خفته شما بیدار گردد؟ تیری بود که بر جان او آمد. چنان آیت به مبارزت فضیل بیرون آمد و گفت: ای فضیل، تا کی تو راه زنی؟ گاه آن آمد که ما نیز راه تو بزنیم! فضیل از دیوار فرو افتاد و گفت: گاهِ گاه آمد، از وقت نیز بر گذشت! سراسیمه و کالیو و خجل و بیقرار، روی به ویرانه‌ای نهاد. جماعتی کاروانیان بودند، می‌گفتند: برویم! یکی گفت: نتوان رفت که فضیل بر راه است! فضیل گفت: بشارت شما را که او توبه کرد! پس، همه روز می‌رفت و می‌گریست و خصم خشنود می‌کرد تا در باورد جهودی بماند. ازو بحلّی می‌خواست، بحل نمی‌کرد. آن جهود با جمع خود گفت: امروز روزی است که بر محمدیان استخفاف کنیم! پس گفت: اگر می‌خواهی بحلّت کنم- تلّی ریگ بود که برداشتن آن در وسع آدمی دشوار بودی مگر به روزگار –گفت: این از پیش برگیر! فضیل از سر عجز پاره پاره می‌انداخت و کار کجا بدان راست می‌شد؟ همی چون در ماند، سحرگاهی بادی در آمد و آن را ناپدید کرد. جهود چون چنان دید متحیر شد، گفت: من سوگند دارم که تا تو مرا مال ندهی من بحلّت نکنم! اکنون، دست بدین زیر نهالی کن و آن‌جا زر مشتی برگیر و مرا ده، سوگند من راست شود و تو را بحل کنم. فضیل به خانه جهود آمد و جهود خاک در زیر نهالی کرده، پس دست به زیر نهالی در کرد و مشتی دینار برداشت و او را داد. جهود گفت: اسلام عرضه کن! اسلام عرضه کرد تا جهود مسلمان شد. پس گفت: دانی که چرا مسلمان گشتم؟ از آن‌که تا امروز درستم نبود که دین حق کدام است. امروز درست شد که دین حق اسلام است، از بهر آن‌که در تورات خوانده‌ام که هر که توبه راست کند، دست که بر خاک نهد زر شود. من خاک در زیر نهالی کرده بودم آزمایش تو را. چون دست به خاک بردی، زر گشت. دانستم که توبه تو حقیقت است و دین تو حق است…. رک: تذکرة الاولیاء عطار، ج1، باب 9.
20. محاسن، أحمد بن محمد بن خالد برقى، ج1، ص192: عن محمد بن خالد، عن عبد الله بن الفضل النوفلی، عن أبیه، عن أبی عبد الله علیه السلام، قال: قال رسول الله صلى الله علیه وآله: خلق الله العقل فقال له: أدبر فأدبر، ثم قال له: أقبل فأقبل، ثم قال: ما خلقت خلقا أحب إلی منك. قال: فأعطى الله محمدا صلى الله علیه وآله تسعة وتسعین جزءا ثم قسم بین العباد جزءا واحدا.
ینابیع المودة، قندوزی، ج3، ص211: «واعلم أن محمدا هو صورة العنصر الاعظم، والامام علی صورة العقل الكل، وهو القلم الاعلى لهذا العالم».
21. غزلی است از حافظ شیرازی با این مطلع: ساقیا آمدن عید مبارک بادت/ وان مواعید که کردی مرود از یادت.
22. رعد، 19ـ24 «یعلم أنما أنزل إلیك من ربك الحق كمن هو أعمى إنما یتذكر أولو الالباب * الذین یوفون بعهد الله ولا ینقضون المیثاق * والذین یصلون ما أمر الله به أن یوصل ویخشون ربهم ویخافون سوء الحساب * والذین صبروا ابتغاء وجه ربهم وأقاموا الصلاة وأنفقوا مما رزقناهم سرا وعلانیة ویدرءون بالحسنة السیئة أولئك لهم عقبى الدار * جنات عدن یدخلونها ومن صلح من آبائهم وأزواجهم وذریاتهم والملائكة یدخلون علیهم من كل باب * سلام علیكم بما صبرتم فنعم عقبى الدار».
23. درباره حیا روایات فراوانی وجود دارد. از جمله:
– إمام صادق علیه السلام: «الحیاء نور جوهره صدر الإیمان، وتفسیره التثبت عند كل شئ ینكره التوحید والمعرفة». مصباح الشریعة، ص510.
– امام علی علیه السلام: «الحیاء سبب إلى كل جمیل». بحار، ج77، ص211، ح1.
– رسول الله صلى الله علیه وآله: «الحیاء لا یأتی إلا بخیر». كنز العمال، ح5763
– امام علی علیه السلام: «أحسن ملابس الدنیا الحیاء». غرر الحكم، ح2997.
24. مسالك الأفهام، شهید ثانی، ج14، ص 169: «من لا حیاء له یصنع ما شاء، كما ورد فی الخبر».
25. حج، 24: «وهدوا إلى الطیب من القول وهدوا إلى صراط الحمید». اعراف، 205: «واذكر ربك فی نفسك تضرعا وخیفة ودون الجهر من القول بالغدو والآصال ولا تكن من الغافلین».
26. اعراف، 201: «إن الذین اتقوا إذا مسهم طائف من الشیطان تذكروا فإذا هم مبصرون».
27. یوسف، 70: «فلما جهزهم بجهازهم جعل السقایة فی رحل أخیه ثم أذن مؤذن أیتها العیر إنكم لسارقون».
28. تفسیر قمی، ج1، ص351 و قصص الانبیاء جزائری، ص193: «…فكتب الیه یعقوب علیه السلام: بسم الله الرحمن الرحیم. من یعقوب اسرائیل الله ابن اسحق بن ابراهیم خلیل الله اما بعد فقد فهمت كتابك تذكر فیه انك اشتریت ابنی واتخذته عبدا وان البلاء موكل ببنی آدم ان جدی ابراهیم القاه نمرود ملك الدنیا فی النار فلم یحترق وجعلها الله علیه بردا وسلاما وان ابى اسحق امر الله تعالى جدی ان یذبحه بیده (طائفه‌ای از جمهور و… قائلند كه كسی كه خدا دستور ذبح او را داد اسحق بود نه اسماعیل). فلما اراد ان یذبحه فداه الله بكبش عظیم وانه كان لی ولد لم یكن فی الدنیا احد احب الی منه وكان قرة عینی وثمرة فؤادی فاخرجوه اخوته ثم رجعوا الی وزعموا ان الذئب اكله فاحدودب لذلك ظهری وذهب من كثرة البكاء علیه بصری وكان له اخ من امه كنت آنس به فخرج مع اخوته إلى ملكك لیمتاروا لنا طعاما فرجعوا وذكروا انه سرق صواع الملك وانك حبسته وانا اهل بیت لا یلیق بنا السرق ولا الفاحشة وانا اسألك بآله ابراهیم واسحق ویعقوب إلا ما مننت علی به وتقربت إلى الله ورددته الی.
فلما ورد الكتاب على یوسف اخذه ووضعه على وجهه وقبله وبكى بكاء شدیدا ثم نظر إلى اخوته فقال (هل علمتم ما فعلتم بیوسف واخیه إذ انتم جاهلون فقالوا ءانك لانت یوسف فقال انا یوسف وهذا اخی قد من الله علینا انه من یتق ویصبر فان الله لا یضیع اجر المحسنین). فقالوا كما حكى الله عزوجل (لقد آثرك الله علینا وان كنا لخاطئین قال لا تثریب علیكم الیوم) ای لا تعییر (یغفر الله لكم وهو ارحم الراحمین).
29. اعراف، 179: «ولقد ذرأنا لجهنم كثیرا من الجن والانس لهم قلوب لا یفقهون بها ولهم أعین لا یبصرون بها ولهم آذان لا یسمعون بها أولئك كالانعام بل هم أضل أولئك هم الغافلون». فرقان، 44: «أم تحسب أن أكثرهم یسمعون أو یعقلون إن هم إلا كالانعام بل هم أضل سبیلا».
30. المقنع، شیخ صدوق، ص300: امام صادق علیه السلام: «وعلیك بمجالسة أهل الدین، فإن فیها شرف الدنیا والآخرة». فقه الرضا، علی بن بابویه، ص360: «عن العالم علیه السلام: «لا یعطی الله الدین إلا أهل خاصته وصفوته من خلقه». و «وروی أن الله تبارك وتعالى یعطی الدنیا من یحب ومن لا یحب، ولا یعطی الدین إلا من یحبه».
استاد حسین انصاریان
