درگيري در خليج فارس و گسترش آن با حملات عراق به پايانه هاي نفتی ايران در جزيره‌ی خارك در سال 63 و سپس حمله به نفتكشها و كشتي‌هاي ايران در سال‌هاي بعد، برپايه اين تحليل انجام گرفت كه ايران، مادامي كه قادر به توليد و فروش نفت و سپس تهيه‌ی سلاح باشد، به جنگ ادامه خواهد داد. بنابراين قطع صدور نفت ايران هسته مركزي تلاش هاي عراق را تشكيل می‌داد.
1- گري‌سيك مشاور كارتر رئيس‌جمهور اسبق آمريكا می‌گويد:
«عامل عمده ادامه‌ی جنگ از جانب ايران صدور نفت توسط اين كشور است و تا موقعي كه نفت از ايران صادر می‌شود جنگ ادامه خواهد يافت، بنابراين بايد جريان صدور نفت ايران را قطع كرد».[1]
ناتواني عراق در نبرد زميني و تلاش براي خنثي سازي برتري هاي رزمي ايران، محور اصلي اقدامات عراق را تشكيل می‌داد.
از آنجايي كه ايران اقتصادش به نفت وابسته بود خيلي تمايل نداشت جنگ در خليج فارس شعله ور شود و تنها به مقابله به مثل اكتفا می‌كرد.
2- ويليام فاير كارشناس اقتصادي سيا می‌گويد: «با ايران چه كنيم؟ هر چه پول در رگ‌هاي عراق تزريق شد نتيجه نداد. تنها يك روزنه اميد هست، شايد با سقوط قيمت نفت، ايران ورشكست شود و ماشين جنگي او از كار بيفتد.»[2] برابر اين نظريه عراق به حمله خود به پايانه‌هاي نفتي و نفتكشها بيشتر تشويق شد و عربستان و كويت نيز همزمان با افزايش توليد، موجب ارزانتر شدن قيمت نفت شدند.
3- درگيري در خليج فارس با حملات عراق به جزيره خارك در سال 1363 و سپس با حمله به نفتكشها وكشتي‌هاي ايراني شروع شد.
4- دومين مرحله‌ي جنگ در خليج فارس در تاريخ آذرماه 1365 و پس از افشاي ماجراي مك فارلين شروع شد. آمار حملات به كشتي‌ها در سال 1364 مجموعاً 47 مورد بود در صورتي كه اين رقم در سال 65 به 107 مورد افزايش يافت.[3]
هواپيماهاي عراقي، ناو استارك آمريكا را مورد هدف قرار دادند، كه جمعي از پرسنل آن كشته و مجروح شدند. تحليل گران اين حادثه را ناشي از افشاي ماجراي مك فارلين و عصبانيت عراق از آمريكا تلقي كردند. (البته عراق بلافاصله عذر خواهي كرد و اعلام نمود اشتباه كرده است) [4]
آمريكا لايحه اسكورت نفتكشهاي كويتي را در كنگره تصويب كرد (9/4/66).[5] مسئولين درخصوص نحوه برخورد با اسكورت نفتكشها توسط آمريكا با امام مشورت كردند امام(ره) فرمودند «اگر من بودم می‌زدم»[6] و همين تدبير پايه و اساس فعاليت‌هاي نيروي دريايي سپاه قرار گرفت.
آمريكا براي اسكورت نفت كشها ابتدا 20 فروند و بعدهاتا 50 فروند ناو را درگير كرد. تنها در يك ناو(COnstlatiOn) 90 فروند هواپيماي جنگي مستقر بود.[7]
5- با افزايش حملات عراق به نفتكشها و جزيره خارك، ايران مجبور شد 15 فروند كشتي نفتكش از يونان، لندن و نروژ خريداري كرده و عمليات مقابله به مثل را در دستور كا رخودقرار دهد.
6- سومين مرحله جنگ نفتكشها و سنگين‌ترين مرحله پس از پيروزي عمليات كربلاي 5 بود. عراقي‌ها مصمم بودند، هر طور شده بنيه ي اقتصادي ايران را بشدت تضعيف كنند. بدين منظور آمار حمله به كشتي‌ها در سال 1366 به 333 مورد رسيد.[8]
7- كويت در آذر ماه سال 1365 از آمريكا و شوروي درخواست كرد نفتكش‌هايش را اسكورت نمايد. آمريكا ابتدا نپذيرفت، اما شوروي با كويت وارد معامله شد.[9]
8- شوروي سه فروند كشتي نفتكش خود را به اجاره كويت درآورد تا عمليات اسكورت را با پرچم خودش انجام دهد. جمهوري اسلامي ايران اعلام كرد كه براي ايران فرقي نمي‌كند كه پرچم چه كشوري بالاي كشتي‌ها باشد.[10]
9- جمهوري اسلامي ايران براي حفظ توازن قدرت در خليج فارس سكوي موشكهاي كرم ابريشم را در سواحل تنگه هرمز مستقر كرد و آمريكا به‌شدت عكس العمل نشان داد.[11]
10- يگان دريايي سپاه كه از سال 1360 در حال شكلگيري بود و در طي عمليات‌هاي آبي خاكي خيبر، بدر و والفجر8 روبه پيشرفت و گسترش بود، در عمليات كربلاي 3 و انهدام سكوي العميه در شهريور 1365 به جايگاه مناسبي رسيده بود.
سردار علايي فرمانده وقت قرارگاه دريايي نوح پس از عمليات كربلاي 5 مأموريت يافت تا پايگاه‌هاي دريايي سپاه را در بندر عباس، بوشهر و ماهشهر راه اندازي كند سپاه با دو پديده «مين و قايق تندرو» محاسبات دشمن را به هم زد. در اين فاصله نيروي دريايي سپاه بين 35 تا 50 سكوي پرتاب موشك كرم ابريشم در جزاير خليج فارس و تنگه هرمز ايجاد نمود.[12]
روز شمار جنگ خليج فارس در سال 1366
نيروي دريايي سپاه در ابتداي سال 1366 يك كشتي كويتي در نزديكي ساحل ابوظبي را توقيف و بازرسي كرد و دو هفته بعد نيز كشتي باري متعلق به شوروي به نام ايوان كارسيف مورد حمله قرارگرفت.[13] دومين كشتي نفتكش روسي بنام مارشال چخوف با مين برخورد كرد و اين در صورتي بود كه او با حمايت رزم‌ناو حركت مي‌كرد. (اين نفتكش در اجاره كويت بود)[14]
قطعنامه 598 در تاريخ30/4/66 با فشار آمريكا و عراق، براي خاتمه‌ی جنگ در شوراي امنيت سازمان ملل به تصويب رسيد. يك روز بعد، يعني در 31/4/66 اولين كاروان اسكورت نفتكشهاي كويتي توسط آمريكا از سواحل امارات به طرف كويت حركت نمود. دو فروند ابرنفتكش به نامهاي بريجتون و گازپرنس با ظرفيت 5/2 ميليون بشكه نفت با حمايت سه ناو جنگي و حداكثر سرعت به راه افتادند. آمريكا 10 نفر از مهمترين خبرنگاران خبرگزاري هاي جهان را براي پوشش خبري آورده بود. آمريكا از عراق خواسته بود تا در آن روز به نفت كشها حمله نكند.[15]
در تاریخ 31/4/1366 سوپر نفتكش بريجتون در 27 كيلومتري جنوب شرقي كويت با مين برخورد كرد، انفجار به حدي بود كه خبرنگاران و ملوانان روي عرشه بريجتون به دريا پرتاب شدند.[16]
در تاریخ 19/5/1366 كشتي آمريكايي با پرچم پاناما در آبهاي عمان و سه روز پس از مانور شهادت در خليج فارس با مين برخورد كرد.[17]
آمريكا و انگليس ناوهاي مين روب خود را به خليج فارس اعزام كردند.
پس از انفجار كشتي پانامايي در طول 45 روز، تقريباً هيچگونه اتفاقي در خليج فارس رخ نداد و عراقي‌ها مجدداً كشتي الوند ايران را كه مشغول بارگيري نفت در جزيره سيري بود، هدف قرار دادند آنها سعي داشتند ايران را به حركت هاي تلافي جويانه و در نهايت رو درروي با آمريكا قرار دهند كه به نفع آنها باشد.[18]
و بر اساس همين سياست عراق حملات بسيار وسيعي عليه پالايشگاهها، كشتي‌ها، بنادر و نفتكش هاي ايران را آغاز كرد.[19]
در تاريخ 13/6/66 بندر كويت با يك فروند موشك هدف قرار گرفت. كويت 5 ديپلمات ايراني را از اين كشور اخراج كرد.[20]
– آمريكا در روز دوشنبه 30/6/66 ساعت 40/22 با دو فروند بالگرد،” كشتي ايران اجر” را به اتهام كاشتن مين در خليج فارس، مورد حمله قرار داد.در اين درگيري 4 نفر از پرسنل ارتش شهيد و4 نفر ديگر زخمي و10 ملوان توسط نيروهاي ناوچه آمريكايي دستگير شدند.[21]
4 – عربستان سعودي در مراسم حج سال 1366 حجاج ايراني را به خاك و خون كشيد، آقاي هاشمي رفسنجاني گفت: ما طرح‌هايي براي نشان دادن اين عكس العمل داريم كه در موقع مناسب خود آنها را اجرا خواهيم كرد. من فكر می‌كنم كه سعودي‌ها براي آنچه كه انجام داده اند متأسف خواهند شد.[22]
در تاريخ 12/7/1366 قايق هاي تندرو سپاه مأموريت يافتند پايانه نفتي رأس الخفجي عربستان را مورد حمله قرار دهند كه با دخالت ناوگان آمريكا منتفي شد، اين قايق‌ها از جزيره فارسي در 120 كيلومتري آمده بودند. قايق هاي سپاه در همين حال كشتي ردالكبري عربستان را مورد حمله قرار دادند.[23]
در روز 16/7/1366، در درگيري 5 فروند هلي كوپتر آمريكايي با 5 فروند قايق تندروي سپاه، 3 قايق سپاه غرق و 2 نفر شهيد شدند و يك فروند هلي كوپتر آمريكايي سقوط كرد.[24]
در تاريخ 23/7/1366يك هفته پس از درگيري بالگردهاي آمريكايي با قايق‌هاي ايراني، اصابت يك فروند موشك كرم ابريشم به كشتي نفتكش آمريكايي سانگاري در ساحل كويت، موجب شد 18 نفر از جمله ناخداي كشتي مجروح شوند. ايران طي پيامي به خبرگزاري‌ها اعلام كرد: «خليج فارس يا جايي امن براي همه خواهد بود و يا هيچكس.»[25]
در روز 27/7/1366: آمريكا به سكوي نفتي رشادت حمله كرد. اين سكو داراي دو جايگاه می‌باشد(R4 وR7)كه آمريكايي‌ها آن را منهدم كردند، اين سكوها در اختيار كاركنان شركت نفت ايران بود و ماهيت نظامي نداشت.[26]
تحليل‌گران می‌گويند آمريكا به منظور اعاده‌ی حيثيت از دست رفته، در درگيري‌هاي گذشته، اقدام به انهدام اين سكو كرد.[27]
در تاريخ 30/7/ 66 13: یک فروند موشك به اسكله الاحمدي كويت اصابت كرد.[28]
در روز 3/8/1366 دفتر هواپيمايي پن امريكن در كويت منفجر شد.[29]
– وزارت خارجه آمريكا اعلام كرد، به هيچ عنوان از كويت حمايت نخواهد كرد و موشك باران و انفجارات اخير مشكل داخلي اين كشور است.[30]
آمريكا پس از ناكامي در تلاش‌هاي سياسي و نظامي با هدف به دست گرفتن ابتكار عمل، طرح تحريم خريد نفت ايران را صادر كرد.
حضرت آيت ا… خامنه‌اي رئيس جمهور وقت ايران فرمودند: «در صورت توافق نسبت به اعمال تحريم اقتصادي، ايران تنگه هرمز را خواهد بست.»[31]
پيرو اين موضع‌گيري صريح، اروپا و ژاپن اعلام كردند، تنها از فروش سلاح به ايران خودداري خواهند كرد.
تا پايان سال 1366 هواپيماهاي عراقي به حملات بي امان خود عليه بنادر، جزاير، كشتي‌ها و نفتكشها ادامه دادند و سپاه نيز موضوع كاشت مين و زدن كشتي‌هاي باري را در دستور كار داشت.
در تاريخ 26/1/1367 كشتي جنگي آمريكا بنام ساموئل رابرتز با مين برخورد كرد و قايق هاي توپدار سپاه با كشتي آمريكايي ويليتايد در سواحل امارات درگير شدند.[32]
در روز29/1/1367 آمريكا سكوهاي نفتي نصر و سلمان را با گلوله و موشك منهدم كرد. ناوچه‌هاي جوشن و سهند در درگيري با ناوگان آمريكا توسط بمب‌هاي ليزري از راه دور هدف قرار گرفته، منهدم وغرق شدند، در اين عمليات به ناوچه سبلان و يك فروند هواپيماي اف 14 خساراتي وارد شد. يك فروند هلي‌كوپتر آمريكايي در اين درگيري سقوط كرد.[33]
در تاريخ 12/4/1367: ناو هواپيما بروينسنس در يك اقدام وحشيانه، هواپيماي مسافربري ايران با 290 سرنشين را در آبهاي خليج فارس هدف قرار داد وسرنگون ساخت.[34]
ايران معمولاً از موشك هاي ماوريك كه كلاهك كوچك و قديمي داشتند و روي هواپيماهاي اف 4 نصب می‌شدند براي جنگ نفتكشها استفاده می‌كرد كه از رده خارج بود، لذا سپاه با تركيب موشكهاي سي‌كيلر و كرم ابريشم اين امكان را يافت كه به‌جاي خسارت به كشتي‌ها آنها را غرق كند.
سپاه مجموعاً در سال 1365 ،120 فروند قايق تندرو از جمله قايق‌هاي سوئدي 13 متري براي عمليات چريكي در خليج فارس در اختيار داشت در صورتي كه آمريكا حداقل از 50 فروند ناو هواپيمابر و ناوچه جنگي مجهز به آخرين سيستم‌هاي دفاعي و هجومي بهره می‌برد.[35]
جمع بندي: طي جنگ نفتكشها در سال 1366، ايران 80 بار، و عراق 83 بار به نفتكشها حمله كردند. ايران از سال 63 جمعاً 180 حمله و عراق 215 حمله انجام دادند. ايران تعداد 16 فروند كشتي را منهدم يا خسارت كلي بر آنها وارد كرد و عراق 49 فروند را منهدم و به 9 فروند خسارت كلي وارد كرد.[36]
منابع وماخذ:
[1] معاونت سياسي سپاه. بولتن بررسي. شماره/3 مقاله نگاهي به بحران خليج فارس ارديبهشت 67 و كتاب شلمچه تا حلبچه- دروديان، محمد، ص 60
[2] درودیان، محمد، كتاب فاو تا شلمچه، ص62
[3]درودیان، محمد، شلمچه تا حلبچه جلد چهارم، ص 62
[4] همان
[5] خبرگزاري جمهوري اسلامي، گزارشهاي ويژه نشريه شماره 104 تاريخ 11/4/66- راديو بي بي سي 10/4/66 و كتاب شلمچه تا حلبچه ص 89
[6] سند شماره 208834 مركز مطالعات و تحقيقات جنگ. گرازش معاونت اطلاعات نيروي دريايي سپاه سال 71 و كتاب شلمچه تا حلبچه. مركز مطالعات و تحقيقات جنگ محمد دروديان ص 83
[7]درودیان، محمد، شلمچه تا حلبچه، ص 93
[8] همان، ص 63
[9] همان، ص 65
[10] همان، ص 68 و 69
[11] خبرگزاري جمهوري اسلامي، گزارشهاي ويژه. نشريه شماره/9 19/1/66، راديو آمريكا 8/1/66
[12]درودیان، محمد، كتاب شلمچه تا حلبچه، ص71 و 72
[13] خبرگزاري جمهوري اسلامي به نقل از دويدرليت چاپ لندن و راديو مسكو 18/2/66، شلمچه تا حلبچه ص 73
[14] کتاب شلمچه تا حلبچه، ص 77
[15] خبرگزاري جمهوري اسلامي- راديو امريكا 31/4/66 نشريه 125- و كتاب شلمجه تا حلبچه.، محمد دروديان، ص 95
[16] خبرگزاري جمهوري اسلامي- گزارش هاي ويژه نشريه شماره/127 – 3/5/66 راديو بي بي سي 2/5/66 و صفحه 97 كتاب شلمچه تا حلبچه
[17] درودیان، محمد، شلمچه تا حلبچه، مركز مطالعات و تحقيقات جنگ.ص118
[18] خبرگزاري جمهوري اسلامي. گزارشهاي ويژه. نشريه شماره/ 163- 8/6/66- خبرگزاري رويتر 7/6/66 و كتاب شلمچه تا حلبچه ص 124
[19]درودیان، محمد، شلمچه تا حلبچه، ص 124
[20] همان
[21] خبرگزاري جمهوري اسلامي- گزارشهاي ويژه نشريه شماره187، 1/7/66، خبرگزاري آسوشيتدپرس و رويتر 31/6/66 و كتاب شلمچه تا حلبچه ص 129
[22] شلمچه تا حلبچه، ص 136
[23] خبرگزاري جمهوري اسلامي، گزارش هاي ويژه، نشريه شماره 198- 12/7/66- يونايتدپرس 11/7/66 و كتاب شلمچه تا حلبچه ص 136
[24]درودیان، محمد، شلمچه تا حلبچه، ص 137
[25] همان، ص 141 و خبرگزاری فرانسه 23/7/66
[26] خبرگزاري جمهوري اسلامي- نشريه شماره214- 28/7/66- منامه، يونايتدپرس 27/7/66 و كتاب شلمچه تا حلبچه ص 145
[27] درودیان، محمد، شلمچه تا حلبچه ص146
[28 ]رادیو کویت 3/7/66، و كتاب شلمچه تا حلبچه، ص 150، اسكله الاحمدي در 15 كيلومتري شرق بندر الاحمدي كويت قرار دارد كه در سال 1949 ميلادي، 1328 شمسي ساخته شده است.
[29] خبرگزاری آسوشیتدپرس 3/8/66، نشریه 220، خبرگزاری جمهوری اسلامی و کتاب شلمچه تا حلبچه، ص 150
[30] درودیان، محمد، شلمچه تا حلبچه، ص 152
[31] خبرگزاري جمهوري اسلامي، گزارش ويژه نشريه شماره223، 7/8/66، بخش عربی رادیو مونت کارلو 6/8/66 و کتاب شلمچه تا حلبچه ص 157
[32] فصل‌نامه مطالعات جنگ ایران و عراق شماره 7، مجله نگین ایران، آنتونی کردزمن، ترجمه پریسا کریمی‌نیا، ص 70
[33] مجله نگین ایران، شماره 7، ص 72
[34]درودیان، محمد، کتاب پایان جنگ، ص 106
[35] درودیان، محمد، شلمچه تا حلبچه، ص 93
[36] فصل‌نامه مطالعات جنگ ایران و عراق، مجله نگین 7، آنتونی کردزمن، ترجمه پریسا کریمی، ص 58و نیز رجوع كنيد: شلمچه تا حلبچه- محمد درويان- ص 254 تا 262 (جدول حملات عراق به كشتي‌ها و نفتكشها)
