پس از فتح خرمشهر و برتری سیاسی ـ نظامی ایران، كه یكی از اهداف آن، خاتمه جنگ بود، پیش بینی می‌شد كه زمینه اتمام جنگ فراهم گردد و نظام بین الملل به طور جدی و با در نظر گرفتن عدالت و تنبیه متجاوز پایان جنگ را پی گیری كند،
همان گونه كه درباره بسیاری از جنگ‌های بین المللی چنین شد. اما برعكس، امریكا و غرب در جهت حفظ حكومت عراق و فشار بر جمهوری اسلامی تلاش‌های خود را آغاز كردند. امریكا بدون توجه به حقوق قانونی جمهوری اسلامی، در پی تحمیل مذاكره بدون شرط به ایران بود و در مجموع قدرت‌های بزرگ در تلاش بودند كه مذاكرات صلح در شرایطی انجام شود كه جمهوری اسلامی در موضع برتر نباشد.
از سوی دیگر به دلیل سابقه تاریخی و شخصیت صدام حسین، ایران صلح بدون تضمین لازم را نمی پذیرفت زیرا هیچ اعتمادی به دولت عراق و تعهدات آن نداشت. رژیم عراق به دلیل قرار گرفتن در موضع ضعف، مساله صلح را مطرح می‌كرد در حالی كه هیچ تغییری در ماهیت رفتار سران این رژیم مشاهده نمی شد. پافشاری عراق بر ادعاهای قبلی، عدم پذیرش قرارداد ۱۹۷۵ الجزایر، حضور در بخشی از خاك ایران و ادامه حملات (به جز در زمین) تایید این مدعا بود. بنابراین تلاش عراق و مجامع بین المللی و كشورهای منطقه برای طرح صلح نه از روی اعتقاد بلكه به دلیل شرایط حادی بود كه آن‌ها را در موضع ضعف قرار داد و منافعشان را تهدید می‌كرد. لذا درباره صلح جدی نبودند و هدف اصلی آن‌ها گرفتن زمان از جمهوری اسلامی و چیرگی بر اوضاع دگرگون شده بود. شورای امنیت سازمان ملل نیز هیچ گونه توجهی به حقوق و نظریات ایران نمی كرد و در این وضعیت نیز به شكل دیگری در صدد نجات عراق از مهلكه بود.
همچنین تصمیم گیرندگان سیاسی و فرماندهان نظامی ایران با توجه به برتری مطلق جمهوری اسلامی در این زمان حاضر نبودند بدون دست یابی به حداقل امتیاز، كه تنبیه متجاوز و گرفتن غرامت بود، قرارداد پایان جنگ را امضا كنند زیرا افكار عمومی و آیندگان این تصمیم را اقدامی غیرعقلانی و ناشایست تفسیر می‌كردند. از این رو هدف اصلی ایران از ورود به خاك عراق و ادامه جنگ پس از فتح خرمشهر، وادار كردن جامعه بین المللی به تنبیه متجاوز بود، تا از این رهگذر به ماهیت انقلاب اسلامی خدشه وارد نیاید.
در توضیح دلایل و عوامل و چگونگی تصمیم گیری برای تعقیب متجاوز، می‌توان به محورهای زیر اشاره كرد:
۱ ـ بی اعتنایی به شرایط و حقوق جمهوری اسلامی
شناسایی و تنبیه متجاوز، پرداخت غرامت و عقب نشینی از مناطق اشغالی اصلی ترین شرایط اعلام شده ایران برای پایان جنگ بود.
۲ ـ صلح نه، آتش بس!
نكته بسیار مهم در طول جنگ ایران و عراق این است كه مجامع رسمی بین المللی و منطقه ای و دیگران (نظیر اتحادیه عرب، سازمان كنفرانس اسلامی و…) در پیشنهادهایی كه برای صلح مطرح می‌كردند نحوه آتش بس و حقوق دو طرف تعیین نمی شد بلكه تاكید آن‌ها تنها بر پذیرش آتش بس بود! برخی از این پیشنهادهای آتش بس در زمانی ارایه می‌شد كه عراق قسمت‌های عمده ای از خاك ایران را در اشغال داشت.
پس از پیروزی ایران در عملیات بیت المقدس نیز هیچ گاه پیشنهاد صلحی كه دارای شرایط و مراحل اجرایی و تضمین بین المللی باشد ارایه نشد بلكه توصیه هایی برای آتش بس بود كه ایران نمی پذیرفت زیرا چشم انداز بعد از پذیرش آتش بس نامعلوم بود و بستگی داشت به عواملی از قبیل خواست میانجی گران، اوضاع بین المللی، اقدامات كشورهای حامی عراق در مجامع مختلف و… بنابراین نقش ایران در احقاق حقوق خود به عنوان طرف مذاكره و كشور مورد تجاوز قرار گرفته، در هرگونه مذاكرات صلح به حداقل می‌رسید.
۳ ـ عملكرد شورای امنیت
با این كه تجاوز عراق به ایران كاملاً محرز بود اما شورای امنیت سازمان ملل در اولین واكنش خود در اول مهر، ۱۳۵۹ یعنی یك روز پس از آغاز جنگ، در بیانیه ای از “احراز تجاوز” عراق به ایران خودداری كرد و از آن با عنوان “وضعیت” یاد كرد! این شورا در ۶ مهر ۱۳۵۹ نخستین قطع نامه خود (قطع نامه ۴۷۹) را صادر كرد.
در این قطع نامه هیچ اشاره ای به تجاوز عراق و یا نقض تمامیت ارضی ایران نشده، پیشنهاد آتش بس به صراحت مطرح نیست و از نیروهای متجاوز عراق خواسته نشده است كه سرزمین‌های اشغالی را ترك كنند. در این قطع نامه تنها از ایران و عراق خواسته شد كه از استفاده بیشتر از زورخودداری كنند.
پس از آن، شورای امنیت به مدت ۲۲ ماه سكوت اختیار كرد تا این كه در پی اجرای عملیات بیت المقدس و آزادسازی خرمشهر سكوت خود را شكست و به درخواست اردن و با حمایت امریكا تشكیل جلسه داد و قطع نامه ۵۱۴ را در ۲۱ تیر ۱۳۶۱ به تصویب رساند. شورای امنیت اگر چه در قطع نامه ۵۱۴ برای اولین بار از برقراری آتش بس و عقب نشینی و استقرار نیروهای حافظ صلح در مرز ایران و عراق سخن به میان آورد، اما این قطع نامه زمانی تصویب شد كه برتری عراق در جبهه‌های جنگ از بین رفته بود و نیروهای ایران بخش عمده مناطق اشغالی از جمله خرمشهر را باز پس گرفته و در بسیاری مناطق به مرزهای بین المللی رسیده بودند. بنابراین هدف اصلی شورای امنیت از تصویب قطع نامه،۵۱۴ جلوگیری از ورود نیروهای ایران به خاك عراق تحت عنوان “به خطر افتادن صلح و امنیت بین المللی” بود. شورای امنیت در این قطع نامه با اشاره به ماده ۲۴منشور ملل متحد درباره مسوولیت اولیه خود در حفظ صلح و امنیت بین المللی نیز دقیقاً این هدف را دنبال می‌كرد كه به جمهوری اسلامی ایران تفهیم كند اگر وارد خاك عراق شود بر اساس فصل هفتم منشور ملل متحد مجازات هایی بر ضدش وضع خواهد كرد.
آیا ایران می‌توانست با اعتماد به چنین عملكردی میدان نبرد را ترك كند و تصمیم گیری این گونه سازمان‌ها را درباره سرنوشت یك ملت ستم دیده بپذیرد؟!
۴-ایران پیش گام در صلح
با وجود مسایل یاد شده، امام خمینی در ۳۰ خرداد ۱۳۶۱ قبل از شروع عملیات رمضان در یك سخنرانی درباره اعزام هیات صلح به ایران و عراق ـ كه مورد قبول دو طرف باشد ـ گفتند:”اشخاصی بیایند كه طرفین قبول دارند و ببینند و بنشینند كه ما به عراق حمله كردیم یا عراق به ما. خرابی هایی را كه آن‌ها وارد كردند ببینند و بروند شهرهای آن‌ها را هم ببینند.” این سخنان به خوبی نشان دهنده روحیه مسالمت جویی ایران و پذیرش یك هیات مرضی الطرفین است.
۵ ـ عقب نشینی تاكتیكی عراق
هرچند كه عراق ادعا می‌كرد از تمامی اراضی اشغال شده ایران عقب نشینی كرده، ولی واقعیت چنین نبود. ارتش عراق در جبهه‌های جنوب تقریباً از تمام مناطق اشغالی به مرزهای رسمی میان دو كشور عقب رانده شده بود ولی در سایر مناطق هرجا كه وضعیت زمین برای نیروهایش مساعد بود، به اشغالگری و تجاوز خود ادامه می‌داد.
۶ ـ دلایل عقب نشینی عراق
دو انگیزه و عامل برای عقب نشینی عراق می‌توان ذكر كرد:
الف) ناتوانی در حفظ برتری نظامی
ب) تلاش برای تحمیل شرایط جدید سیاسی به ایران
۷ ـ امكان تهاجم مجدد عراق
۸ ـ استقرار در موقعیت برتر نظامی
عملیات رمضان، انتخاب منطقه عملیاتی و موقعیت آن
عملیات رمضان بر این اساس طراحی شد كه با حضور قوای نظامی ایران در پشت رودخانه دجله و اروندرود و تسلط بر معابر وصولی بصره، در ادامه عملیات فتح المبین و عملیات بیت المقدس، عملاً از نظر سیاسی ـ نظامی موقعیت مناسبی برای جمهوری اسلامی فراهم آید كه یا غرب تن به تغییرات سیاسی در عراق بدهد یا در غیر این صورت امكان ادامه جنگ در آینده از موضع قوی تری برای ایران فراهم شود.
منطقه عملیاتی رمضان محصور است بین یك زمین تقریباً مثلث شكل به وسعت ۱۶۰۰كیلومتر مربع كه از شمال به كوشك و طلاییه (پاسگاه‌های مرزی ایران در جنوب هویزه) و حاشیه جنوبی هورالهویزه به طول ۵۰ كیلومتر و از غرب به رودخانه اروند (كه از نقطه تلاقی رودخانه دجله و فرات به نام القرنه شروع می‌شود تا شلمچه در غرب خرمشهر) به طول ۸۰ كیلومتر و از شرق به خط مرزی شمالی ـ جنوبی از كوشك تا شلمچه به طول ۶۰ كیلومتر محدود می‌شود. در این منطقه روی رودخانه اروند چهار پل (دو پل در منطقه نشوه و دو پل در منطقه تنومه) احداث شده است و در جنوب غربی این رودخانه شهر صنعتی و بندری بصره قرار دارد.
رژیم عراق تا قبل از عملیات بیت المقدس چون خرمشهر را كلید بصره می‌دانست و از دست دادن این شهر را امكان ناپذیر می‌پنداشت در شرق بصره مواضع مستحكمی ایجاد نكرد لیكن در فرصتی كه در پی حضور بخشی از نیروهای خودی در لبنان و تاخیر دراجرای عملیات رمضان به دست آورد تغییرات مهمی در زمین منطقه ایجاد كرد كه قسمت اعظم آن حاصل تجارب عملیات‌های گذشته بود.
دشمن با احداث مواضع مثلثی شكل، خطوط پدافندی مناسبی ایجاد كرد كه طراحان و مبتكران اصلی آن در گذشته اسراییلی‌ها بودند. علاوه بر این ارتش عراق كانالی به طول ۳۰ كیلومتر را كه به عنوان كانال پرورش ماهی ایجاد شده بود با پمپاژ آب در آن و احداث موانع و كمین‌ها و سنگرهای تیربار بسیار در اطراف آن به مانع مهم بازدارنده در مقابل تعرض نیروهای خودی به سمت بصره تبدیل كرد. همچنین در قسمت جنوبی منطقه در مقابل شلمچه آب رها كرد تا مانع از عبور نیروهای جمهوری اسلامی شود.
در جنوب غرب اروندرود شهر صنعتی ـ استراتژیك بصره واقع شده است كه نزدیك به یك میلیون نفر جمعیت دارد و دارای پالایشگاه، كارخانه بزرگ پتروشیمی، واحد تصفیه گاز طبیعی و كارخانه‌های صنعتی دیگر می‌باشد. بخش تنومه نیز در شرق اروند بر سر راه بصره و در نزدیكی آن قرار دارد. همچنین صحرایی كه در غرب بصره واقع شده است نیز سرزمین باتلاقی شمال آن، عظیم ترین منابع نفتی عراق را در خود نهفته دارد.
ضمناً جاده مواصلاتی بغداد به كویت به نام صفوان كه دارای اهمیت استراتژیكی است و تداركات اصلی و تهیه تسلیحات و مهمات نظامی ارتش عراق از طریق آن انجام می‌گیرد، از جنوب بصره عبور می‌كند و پس از گذشتن از شهر مرزی صفوان در كویت امتداد می‌یابد.
استعداد دشمن
سپاه سوم ارتش عراق با لشكرهای تحت امر و تابعه خود مسوولیت پدافند این منطقه مهم عملیاتی را به عهده داشت.
در مجموع استعداد نیروهای درگیر دشمن در این عملیات ۷۴ گردان پیاده، ۲۰ گردان زرهی، ۱۱ گردان مكانیزه و ۱۰ گردان توپخانه را شامل می‌شد.
طراحی عملیات
الف) اهداف و ماموریت
هدف كلی طرح، پیشروی در خاك عراق، پدافند در كنار اروند از شمال تا جنوب یعنی از نشوه تا خرمشهر و نزدیك شدن به بصره بود. با موفقیت در این طرح، نیروهای سپاه سوم عراق از جمله لشكرهای ۵ و ۶ به طور كامل محاصره می‌شدند و علاوه بر تصرف بخش وسیعی از حساس ترین زمین منطقه، شمار بسیاری از نیروهای دشمن اسیر می‌شدند.
ب) سازمان رزم
قرارگاه مركزی كربلا با چهارقرارگاه فرعی هدایت عملیات را بر عهده داشت:
۱ ـ قرارگاه قدس شامل لشكر ۱۶ زرهی و تیپ مستقل ۴۰ پیاده از ارتش و لشكر ۱ سپاه پاسداران شامل تیپ‌های مستقل ۳۷ نور با (۵ گردان) و ۴۱ ثارالله (۷ گردان)
۲ ـ قرارگاه فتح شامل لشكر ۹۲ زرهی از ارتش و لشكر ۳ سپاه پاسداران شامل تیپ‌های مستقل ۱۴ امام حسین (ع) (۱۸گردان)، ۲۵ كربلا (۱۷ گردان) و ۱۷ علی بن ابیطالب (ع) (۱۳ گردان)
۳ ـ قرارگاه نصر شامل لشكر ۲۱ پیاده از ارتش و تیپ‌های مستقل ۷ ولی عصر (عج)، ۸ نجف اشرف۲۱، امام رضا (ع) و ۳۱ عاشورا از سپاه پاسداران.
۴ ـ قرارگاه فجر شامل لشكر ۷۷پیاده از ارتش و لشكر ۷ سپاه پاسداران شامل تیپ‌های ۳۳ المهدی (عج)، ۳۵ امام سجاد (ع) و ۱۸ جوادالائمه (ع)، همچنین لشكر ۳۰ زرهی سپاه و ۹ گردان توپخانه از ارتش.
ج) طرح مانور
خط حد و محدوده منطقه عملیاتی رمضان از كوشك در شمال آغاز می‌شد و تا رودخانه اروند در جنوب امتداد داشت. در این محدوده عملیات رمضان از چهار محور با چهار قرارگاه عملیاتی ـ محورهای شمالی، میانی(شمال و جنوب پاسگاه زید) و جنوبی ـ به منظور انهدام نیروهای سپاه سوم دشمن و تامین خط اروندرود طراحی شد.
قسمتی از مساله عمده در مانور عملیات، ضرورت هماهنگی در پیشروی قرارگاه‌ها از محورهای مختلف و حفظ جناحین بود كه اساساً تحقق آن با اتكا به تلاش‌های مهندسی امكان پذیر بود.
از آنجا كه در منطقه شرق اروند عقبه دشمن فقط متكی به چهارپل در نشوه و تنومه بود پیش بینی می‌شد كه در صورت سرعت عمل و رعایت غافلگیری توام با پیشروی مناسب، نیروهای زیادی از دشمن به اسارت درآیند و در عمل چیزی نظیر واقعه شكستن حصر آبادان (عملیات ثامن الائمه) تكرار شود.
یادآوری می‌شود این عملیات همچون عملیات گذشته با تركیب نیروهای سپاه پاسداران و ارتش انجام می‌شد. این ادغام با این كه نكات مثبتی داشت اما در بعضی از یگان‌ها باعث كندی كار می‌شد. لزوم هماهنگی‌های قبل از عملیات بین واحدهایی از قبیل زرهی سپاه و ارتش، مهندسی سپاه، جهاد و ارتش، مخابرات سپاه و ارتش، توپخانه و یگان‌های پشتیبانی سپاه و ارتش و فرماندهی سپاه و ارتش سبب می‌شد كه كارها به نحو مطلوب پیش نرود.
شرح عملیات
مرحله اول عملیات:
عملیات در ساعت ۲:۳۰ تاریخ 22 تیر 1361 با رمز یا مهدی ادركنی (عج) با نیرویی متشكل از پنج تیپ از قرارگاه فتح، دو تیپ از قرارگاه فجر و یك تیپ از قرارگاه قدس آغاز شد. در ساعت اولیه، قرارگاه فتح موفق شد به هدف‌های از پیش تعیین شده (بالای كانال پرورش ماهی) دست باید، اما صبح روز بعد به دلیل متوقف شدن قرارگاه‌های فجر و قدس در خطوط اولیه و نیز پاتك دشمن ـ كه بیشتر از جناح راست قرارگاه فتح بود و به دور خوردن تعدادی از یگان‌های خودی انجامید ـ فرماندهی قرارگاه مركزی كربلا در حالی كه نیروی قابل توجهی از دشمن منهدم شده بود، دستور عقب نشینی داد.
مرحله دوم عملیات:
این مرحله در ساعت ۲۱:۳۰ تاریخ 26 تیر 1361 آغاز شد. در این مرحله دو تیپ از قرارگاه فتح و دو تیپ از قرارگاه نصر در عملیات شركت داشتند. قرارگاه فتح كه در محور پایین عمل می‌كرد موفق شد به منطقه حاشیه كانال (پل‌های احداثی روی كانال پرورش ماهی) برسد. در این میان، قرارگاه نصر اگرچه در انجام موفق مأموریت خود ناكام ماند، ولی توانست بخش معتنابهی از قوای دشمن را منهدم كند. به این ترتیب، قرارگاه كربلا برای حفظ و صیانت از نیروهای خودی مجدداً فرمان عقب نشینی داد.
مرحله سوم عملیات:
این مرحله كه به منظور انهدام نیروی دشمن طراحی شده بود و در صورت موفقیت ممكن بود بنا به دستور عملیات ادامه یابد، با پنج تیپ از قرارگاه فتح در ساعت ۲۱ تاریخ ۳۰/۴/۱۳۶۱ آغاز شد و نیروهای خودی در حالی كه موفق شده بودند بخش قابل توجهی از قوای دشمن را منهدم كنند، اما به دلیل نداشتن تضمین جان پناه (آماده نشدن خاكریز شرقی و غربی) مجبور شدند بنا به دستور در ساعت ۰۳:۳۰ بامداد عقب نشینی كنند.
مرحله چهارم عملیات:
این مرحله در ساعت ۲۲ روز ۲/۵/۱۳۶۱ با استعداد ۲ تیپ از قرارگاه نصر باهدف باز كردن یك معبر برای كار جدید جهت رسیدن به بصره آغاز شد كه به دلایلی همچون ضعف نفوذ از محور شلمچه، هوشیاری دشمن و نیز موانع و استحكامات قابل توجهی كه وجود داشت عملاً امكان عبور از خط اول دشمن فراهم نیامد.
مرحله پنجم عملیات:
تلاش اصلی در مرحله پنجم عملیات، كه در تاریخ ۶/۵/۱۳۶۱ انجام گرفت، معطوف به محور شمالی پاسگاه زید در حد فاصل دژ مرزی عراق و خاكریزهای مثلثی دشمن شد. طی این مرحله، هفت تیپ تقویت شده از سپاه و دو تیپ از ارتش شركت داشتند.
در آغاز درگیری، همه چیز طبق روال پیش می‌رفت. در نتیجه نیروهای خودی توانستند گذشته از پاكسازی و الحاق، خاكریزی مناسب و دو جداره در جناح شمالی احداث نمایند، ولی از آن جایی كه دقت كافی در احداث خاكریز نشده بود دشمن توانست پنج كیلومتر در آن رخنه كند. در این فاصله نیروها نزدیك به ۴۸ ساعت در مواضع به دست آمده مستقر شدند و عقبه امكانات پشتیبانی رزمی و خدماتی به جلو منتقل گردید، دشمن نیز كه در مرحله گذشته ضرباتی اساسی متحمل شده بود، عملاً تحركی از خود نشان نداد، لیكن بنا به دلایلی، به رغم این كه عملیات تا آستانه تثبیت پیش رفته بود، طی بررسی كه به عمل آمد، ادامه حضور نیروها مصلحت دیده نشد.
نتایج و ارزیابی عملیات
اگرچه جمهوری اسلامی در عملیات رمضان به اهداف از پیش تعیین شده خود دست نیافت، ولی با اجرای این عملیات و ورود به خاك دشمن نشان داد كه در دستیابی به حقوق خود مصمم است. علاوه بر این، در پی این عملیات مسوولان جمهوری اسلامی متوجه شدند كه برخلاف گذشته با شرایط كاملاً جدیدی در جنگ مواجه شده اند. برهمین اساس، می‌بایست استراتژی جدیدی تدوین می‌شد، لیكن در این خصوص دو دیدگاه متفاوت بروز كرد؛ عده ای كسب یك پیروزی بزرگ را برای پایان دادن به جنگ كافی می‌دانستند و عده ای دیگر به تلاش همه جانبه برای نیل به پیروزی نهایی معتقد بودند.
در عملیات رمضان ۴ لشكر و ۳ تیپ زرهی دشمن بین ۲۰درصد تا ۶۰درصد منهدم شد و ۹تیپ پیاده دشمن بین ۲۰درصد تا ۱۰۰ درصد خسارت و تلفات را متحمل گردیدند. در مجموع بیش از ۱۰۰۰ تانك و نفربر دشمن و نیزتجهیزات و سلاح‌های بسیاری دیگر از دشمن منهدم گردید، حدود ۷۰۰۰ تن از نیروهای دشمن كشته و ۱۳۱۵ تن اسیر شدند.
رمز عملیات: یا صاحب الزمان (عج) ادرکنی
هدف عملیات: دور کردن آتش دشمن از شهرهای جنوبی کشور و انهدام نیروهای رژیم عراق
منطقه عملیاتی: شرق بصره
تاریخ شروع: ساعت 30/21 دقیقه 23/4/61
مدت عملیات: 15 روز
وسعت منطقه عملیاتی: 1600 کیلومتر مربع
نتایج عملیات
مناطق آزاد شده:
ـ پاسگاه زید عراق و محورهای شمالی و شمال غربی این پاسگاه
تجهیزات منهدم شده دشمن:
ـ 1097 دستگاه انواع تانک و نفربر
ـ 5 فروند هواپیما
ـ چند صد دستگاه انواع خودروهای نظامی و مهندسی
ـ مقدار بسیار زیادی سلاح سبک و نیمه سنگین
یگان های منهدم شده دشمن:
ـ تیپ های 6 و 12 زرهی، تیپ 8 مکانیزه از لشکر 3، تیپ 42 زرهی از لشکر 10، تیپ 419 پیاده، تیپ های 16 و 30 زرهی از لشکر 6، تیپ 94 پیاده، تیپ 55 زرهی از لشکر 5، تیپ 14 مکانیزه، تیپ های 43 و 35 زرهی از لشکر 9
تعداد کشته و زخمی های دشمن: بیش از 7400 نفر
تعداد اسراء: 1315 نفر
غنائم:
ـ دهها دستگاه خودرو
ـ 100 دستگاه تانک و نفربر
ـ مقدار زیادی از انواع سلاح سبک و نیمه سنگین
نیروی عمل کننده: سپاه پاسداران انقلاب اسلامی و ارتش جمهوری اسلامی ایران
