مرکز مطالعات وتحقیقات جنگ سپاه پاسداران انقلاب اسلامی در کتاب”هویزه آخرین گامهای اشغالگر”از سری کتابهای روزشمار جنگ ایران وعراق،حوادث این روز را به شرح زیر بیان می کند:
شنبه 20 دی 1359 3 ربیع الاول 1401 10 ژانویه 1981
امروز ساعت یک بامداد ، عملیات از پیش طرح ریزی شده ای توسط ارتش و ستاد اروند به نام » توکل « در منطقه آبادان ازمحورهای : جاده ماهشهر آبادان ، جاده اهواز آبادان ( محور سلمانیه مارد ) و جبهه های ذوالفقاری ، ایستگاه 7 ، ایستگاه 12 و فیاضیه شروع شد . براساس این طرح ، دشمن در 5 مرحله ، ابتدا از مناطق اشغالی شرق کارون عقب رانده می شد ، سپس از غرب کارون نیز پاکسازی می گردید و نیروهای خودی به مرز می رسیدند . ( 1 ) در اولین مرحله این عملیات ، هدف آزادسازی قسمتی از سرپل اشغال شده توسط دشمن در شرق کارون و در نتیجه آزاد شدن راه ماهشهر آبادان و شکستن نسبی محاصره آبادان بود . ( 2 ) ابتدا نظر این بود که دو عملیات نصر و توکل همزمان ا نجام گیرد و این آغاز مرحله تعرضی ارتش ایران در جنگ محسوب شود . ( 3 )
در طرح مزبور ، پشتیبانی مؤثر آتش توپخانه ، قبل از عملیات و پشتیبانی هوائی توسط هلی کوپترهای هوانیروز و جنگنده های نیروی هوائی ارتش در صبح روز عملیات ، پیش بینی شده بود . ( 4 ) در جلد سوم کتاب » ارتش جمهوی اسلامی ایران در هشت سال دفاع مقدس ، « سازمان رزم این عملیات به شرح زیر آمده است : یگانهای زیر امر فرماندهی اروند در 3 فرماندهی عملیاتی سازماندهی شدند که عناصر اصلی آنها عبارتند از :
1 فرماندهی عملیات آبادان خرمشهر : شامل تیپ 2 پیاده قوچان با 3 گردان پیاده و یک گروهان تانک چیفتن و عناصر ژاندارمری مستقر در جزیره آبادان و نیروهای سپاه پاسداران و بسیج مردمی ، گردان توپخانه 105 ، یک آتشبار توپخانه 130 میلیمتری و یک آتشبار توپخانه کاتیوشا .
2 تیپ 37 زرهی : شامل عناصر سازمانی تیپ ، یک گردان امداد ژاندارمری ، یک آتشبار توپخانۀ 105 میلیمتری و یک آتشبار توپخانه 130 میلیمتری .
3 گروه رزمی 246 تانک : شامل گردان 246 تانک ( منهای یک گروهان ) ، یک گردان پیاده از عناصر لشکر 21 پیاده ، یک گردان مختلط توپخانه 105 و 155 میلیمتری و عناصر سپاه پاسداران .
4 یک فرماندهی عملیات نامنظم : متشکل از حدود 2 گروهان ژاندارمری و نیروهای مردمی .
5 یک فرماندهی توپخانه : جمعاً با 14 آتشبار توپخانه صحرایی 130 و 203 میلیمتری و کاتیوشا .
6 عناصر دیگر پشتیبانی خدمات رزمی و پشتیبانی رزمی شامل تیم هوانیروز ، گرو هان مهندسی و غیره . ( 5 )
در بررسی دقیقتر مشخص شد که علاوه بر آنچه در کتاب مذکور آمده است ، نیروهای سپاه خونین شهر ، سپاه استان فارس ، نیروهایی که از کمیته انقلاب اسلامی ، فدائیان اسلام و پیشمرگان کرد مسلمان نیز تحت فرماندهی ستاد مزبور در این عملیات شرکت فعال داشتند .
طرح شامل دو تک اصلی در محور جاده ماهشهر آبادان و محور ایستگاه 7 بود . بدین ترتیب که نیروهای تیپ 37 زرهی ، که خود را از طرف ماهشهر تا کیلومتر 9 سه راهی آبادان جلو کشیده بودند ، در جاده مزبور وارد عمل می شدند و از ایستگاه 7 نیز نیروهایی مرکب از ارتش ، فدائیان اسلام ، کمیته و سپاه به فرماندهی ارتش عمل کرده و خود را به سمت جاده آبادان می کشید ، که در صورت موفقیت ، نیروهای عراقی در محاصره قرار می گرفتند . ( 6 )
در مانور برای اجرای این طرح چنین پیش بینی شده بود که ابتدا تیپ 37 زرهی از شرق به غرب و گروه رزمی 246 تانک از شمال به جنوب به خط سرپل دشمن حمله می کردند و نیروهای دشمن را به غرب کارون عقب می راندند . در این مرحله عناصر فرماندهی آبادان ماهشهر فقط از جزیره آبادان دفاع میکرد و بعد از موفقیت نسبی در شرق و شمال ، این فرماندهی نیز از جنوب به شمال در کرانه شرقی کارون حمله می کرد و در مرحله دوم ، کرانۀ شرقی رودخانه به وسیله یگانهای فرماندهی اروند تأمین می شد و مراحل بعدی ادامۀ حمله درغرب کارون بود .
طبق برآوردی که از وضعیت دشمن شده بود ، عناصر لشکر 3 زرهی و عناصری از لشکر 11 پیاده ارتش عراق در مقابل یگانهای فرماندهی اروند گسترش داشتند و لشکر 5 مکانیزه نیز که در منطقه عملیاتی اهواز مستقر بود ، می توانست حداقل با یک تیپ زرهی ، لشکر 3 زرهی را در منطقه خرمشهر آبادان تقویت نماید . ( 7 )
تک پشتیبانی در حاشیه بهمنشیر در جبهه های ذوالفقاری و ایستگاه 12 درنظر گرفته شده بود . همچنین قرار بود تیپ قوچان از لشکر 77 ، به عنوان تظاهر به تک از جبهه فیاضیه عمل کرده ، صرفاً به اجرای آتش توپخانه روی نیروهای دشمن بپردازد . ماموریت اصلی این محور تلاش برای تجزیه قوای دشمن بود . ( 8 )
درآغاز حمله برخلاف آنچه که پیش بینی شده بود آتش پشتیبانی بسیار ضعیف اجرا شد ، سپس نیروهای تیپ 37 زرهی با حدود 31 تانک و نفربر وارد عمل شدند که پس از مقداری پیشروی از کیلومتر 10 آبادان به طرف ماهشهر ، به میدان مین دشمن برخورد کردند . ( 9 ) گروه 246 رزمی نیز در محور تعیین شده ضمن تظاهر به حمله ، با آتش خود ، حمله تیپ 37 راپشتیبانی نمود ( 10 ) و کلاً این جناح از عملیات با آمادگی قبلی دشمن متوقف شد و دشمن با استفاده از فرصت تمامی 31 تانک و نفربر را که به صورت ستونی روی جاده قرار گرفته بودند ، مورد هدف قرار داد . ( 11 ) از سوی دیگر ، با آنکه اصلی ترین جناح عملیات با شکست روبرو شد ، فرماندهی محور آبادان ، یعنی ایستگاه 7 و بهمنشیر به عملیات خود ادامه داد . در گزارش سپاه سوسنگرد در این باره آمده است : … در همین حین که هنوز حمله از سمت ماهشهر به جایی نرسیده است و نیروهای دشمن هیچگو نه درگیری سختی از سمت ماهشهر نداشتند ، از طرف سرهنگ شکرریز فرمانده عملیات آبادان و خونین شهر ، به نیروهای سپاه و ارتش در منطقه آبادان دستور حمله به دشمن داده می شود و با شروع عملیات ، برادران موفق شدند اولین سنگرهای دشمن را تصرف کرده و حتی تعدادی از افراد آنها را اسیر سازند ؛ اما به علت نرسیدن مهمات و نیروی کمکی و باز بودن راه تدارکاتی دشمن ، وضعیت عوض می شود ؛ دشمن مجددا سنگرها را اشغال کرده ، اسیران خود را آزاد می کند و برادران ارتشی ، سپاهی و پیشمرگان مسلمان کرد را به اسارت می گیرد . ( 12 )
سپاه آبادان نیز طی گزارشی در این باره می نویسد : … در محور ذوالفقاری تا ایستگاه 7 ، شش الی هفت دستگاه تانک دشمن منهدم و یک دستگاه کامیون حامل مهمات نیروهای کفر نابود شد و عده ای از نیروهای بعثی کافر به هلاکت رسیدند . با اینکه نیروها موفق شدند تعدادی از سنگرهای دشمن را فتح و عده ای از نیروهای بعثی را اسیر کنند ، ولی چون عملیات در محور ماهشهر ، به علت برخورد تانکهای خودی با مین ، متوقف شده بود، دشمن با توجه به امکان پشتیبانی و تدارک نیروهای خودی از یک سو و نرسیدن مهمات به رزمندگان انقلاب از سوی دیگر ، نیروهای تک کننده را محاصره کرد و اسیران خود را پس گرفت . ( 13 )
براساس یک تحلیل نظامی ، ظاهراً نیروهای دشمن اطلاعات کافی از طرح عملیات اروند پیدا کرده بودند ، زیرا در روز 19 دی ماه با آتش سنگین توپخانه و حملات هوایی ، منطقه جابه جایی های عمده ای نیز در چندین محور از جمله اهواز خرمشهر انجام داده ، یگانهایی جهت تقویت واحدهای منطقه عمومی خرمشهر آبادان اعزام کردند . شواهد یاد شده حکایت از این داشت که نیروهای دشمن متوجه حمله قریب الوقوع فرماندهی اروند در منطقه سرپل شده اند و به همین دلیل هم بود که یگانهای احتیاط سپاه 3 عراق از منطقه اهواز و بصره به منطقه سرپل اعزام گردیدند . ( 14 )
در این مورد ، یکی از نیروهای عملیات محور آبادان ( سیاوش توکلی ) مطالبی را بازگو می کند : » از طرح عملیاتی فقط فرمانده و معاون فرمانده ما و خود من که بی سیم چی بودم اطلاع داشتیم؛ از بچه ها کسی از اینکه حمله از کجا و چه زمانی شروع می شود ، خبر نداشت … ولی سه روز قبل از اینکه حمله بشود ، داشتیم به ستاد می رفتیم که در راه به یک فرد عادی برخوردیم ( از کارگرهای شهرداری بود ) ، در ضمن گفتگو به ما گفت : مثل اینکه همین روزها قرار است یک حمله سراسری انجا م شود ، اینطور نیست ؟ ما با تعجب گفتیم که نمی دانیم … . « برادر توکلی به مورد دیگری در همین زمینه اشاره کرده ، می گوید : » مسئله دیگر اینکه ارتش به بیمارستان طالقانی اعلام کرده بود که تمام بیماران خود را از آبادان بیرون ببرند ، چرا که ممکن است در چند روز آینده اتفاقاتی بیفتد . 15 ) « )
سپاه سوسنگرد نیز در بررسی دلایل شکست عملیات به این مورد اشاره کرده ، می نویسد : حفاظت طرح ، رعایت نشده بود ؛ برای مثال سرهنگ شکرریز در آبادان مستقیماً به افراد جمعی بسیج مستقر در کنارۀ جادۀ خاکی نزدیک بهمنشیر ، موضوع حمله ر ا اطلاع داده بود و از طرفی در شب عملیات خود سرهنگ شکرریز از رمز استفاده نمیکرد ، این بود که از حدود ساعت 22 روز 19 / 10 / 59 دشمن آتش شدیدی به همراه گلوله های منور خمپاره و توپ روی مواضع خودی اجرا می نمود . ( 16 )
سیر و روند عملیات در محور جاده ماهشهر آبادا ن در گزارش مورخه 21 / 10 / 59 قرارگاه اروند ، چنین آمده است : تیپ 3 زرهی در ساعت 30 دقیقه بعد از نیمه شب مورخه 20 دی ماه ، حمله روی مواضع دشمن را شروع کرد ، در ابتدا پیشروی خوب بود ولی در ساعت 6/ 30 با روشن شدن هوا و نبودن وسایل مهندسی کافی از قبیل بولدوزر و لود ر ، امکان ایجاد خاکریز فراهم نشد و در نتیجه تعدادی از تانکها و بلدوزرهای تیپ ، مورد اصابت گلوله های ضد تانک دشمن قرار گرفتند ، در این حین نیروهای تازه نفس دشمن وارد منطقه شدند و برتری بیشتر برای نیروهای دشمن ایجاد شد بنابراین ادامه حمله مقدور نگردید و علی رغم اینکه تعدادی از خاکریزهای در عمق گسترش دشمن ، به تصرف نیروهای ایرانی در آمده و تیپ موفق به ایجاد رخنه در خط دفاعی دشمن گردیده بود ، ولی به علت فشار دشمن ، نگهداری مواضع آزاد شده میسر نگردید و تیپ مجبور به عقب نشینی به مواضع اولیۀ خود شد . در این عملیات بیشترین تلفات مربوط به یگانی بود که به مواضع وارد شده و موفقیتهایی نیز به دست آورده بود ، ولی به علت عدم هماهنگی در پیشروی واحدهای تیپ ، تمام عناصر این یگان شهیدشدند یا به دست دشمن اسیر گردیدند . وسایل و تجهیزاتی که تیپ در این عملیات از دست داد ، عبار ت از : 24 دستگاه تانک ، هفت دستگاه نفربر زرهی ، یک دستگاه خودرو موشک انداز تاو و تعدادی تجهیزات دیگر می باشد . ( 17 )
در زمینه پشتیبانی کلی عملیات و نارسایی های آن در گزارش مزبور آمده است : گروه 22 توپخانه با اجرای آتش تهیه و آتش های پشتیبانی از حمله یگا نهای مانوری پشتیبانی نموده ، ولی به علت تعمیر و تعویض لولۀ 6 قبضه توپ ، آتش پشتیبانی واحدهای توپخانه کاهش چشمگیری داشت . در عملیات پشتیبانی هوایی ، بر مبنای هماهنگیهای به عمل آمده ، قرار بود نیروی هوائی از ساعت 15 / 7 روز 20 دی ماه یگانهای فرماندهی اروند را در تمام مدت عملیات پشتیبانی کند ، ولی از ده سورتی پشتیبانی هوایی پیش بینی شده ، فقط 4 سورتی آن هم بدون هماهنگی قرارگاه اروند در منطقه دیگری صورت گرفت ؛ در بعد از ظهر نیز هوا ابری شد و پشتیبانی هوائی انجام نگردید . برخلاف انتظار ، پشتیبانی هوانیروز در روز ح مله چندان مؤثر نبود و از 38 سورتی پرواز که در این روز انجام شد ، نتیجه چندانی مطلوبی به دست نیامد . ( 18 )
در تحلیل و بررسی این عملیات توسط سپاه سوسنگرد آمده است : علت این شکست از سوی آقای بنی صدر عدم برآورد صحیح از نیروی دشمن ذکر شده است ؛ در حالیکه به گفته ارتش ، نیروی دشمن مستقر در جنوب جاده آبادان ماهشهر حدود یک تیپ و در مجموع در کل منطقه حدود یک لشکر ذکر شده بود که تقریباً صحت داشت و بعد از عملیات نیز توسط ارتش تأیید گردید . ( 19 ) در این عملیات کلاً حدود 370 نفر شهید یا اسیر و حدود 300 نفر مجروح شدند ، تعداد زیادی ادوات نظامی نیز منهدم گردید که از جملۀ آنها 31 تانک و نفربر بود . ( 20 )
رسانه های داخلی در انعکاس اخبار عملیات توکّل به ذکر کلیاتی در مورد آمار تلفات دشمن اکتفا کردند . بعنوان مثال روزنامه اطلاعات در این زمینه به نقل از خبرنگار خود ن وشت : در یک یورش همه جانبه که با هماهنگی کامل توپخانه ارتش اسلام و پاسداران انقلاب ، اعضای بسیج ، فدائیان اسلام ، فدائیان امام و پیشمرگان مسلمان کُرد علیه مواضع نیروهای صدام مزدور در میدان تیر ( در محور جاده آبادان ماهشهر ) صورت گرفت ، تعداد زیادی از افراد دشمن کشته و زخمی شدند و حداقل 5 انبار مهمات ، 7 سنگر گروهی ، 8 تانک و تعدادی خودرو و نیز 3 سنگر خمپاره انداز دشمن توسط آتش توپخانه منهدم شد . ( 21 )
روزنامه انقلاب اسلامی با ذکر جزئیات بیشتری از عملیات توکل ، کوشید تا به عنوان یک منبع آگاه ، این عملیا ت را پیروز جلوه دهد . این روزنامه عیناً پس از ذکر خبری که از روزنامه اطلاعات نقل شد ، می نویسد : طبق آخرین گزارشی که دیروز به تهران مخابره شد ، درگیری و رویارویی بین رزمندگان اسلام و مزدوران بعثی در محور جاده آبادان ماهشهر بشدت ادامه دارد و این در حالی ا ست که یکی از فرماندهان جنگی با بلندگو از محاصره شدگان می خواهد خود را تسلیم کنند و نیروهای فریب خورده دشمن می کوشند حلقه محاصره را شکسته و فرار کنند ، لکن رزمندگان اسلام کلیه راههای مواصلاتی را قطع و حرکتهای آنان را زیر نظر دارند . ( 22 )
سایر رخدادها:
در منطقه میمک در ادامه عملیات روز گذشته ، نیروهای خودی برای تصرف قسمت شمالی ارتفاعات میمک تلاش جدیدی را آغاز کردند . از سوی دیگر ، دشمن نیز برای بازپس گیری قسمت جنوبی ارتفاعات ، به اقداماتی دست زد ؛ از جمله : در اولین ساعات روز ، مواضع نیروهای خودی توسط هواپیماهای ع راقی بمباران شد ؛ ( 23 ) سپس حدود ساعت 14 پاتکی را در محور جنوبی انجام داد و نیروهای تکاور عراقی با حمله به مواضع زرهی ، چند تانک خودی را به آتش کشیدند که موفقیتی بدست نیاوردند . ( 24 )
در گزارشی که از اوضاع و احوال منطقه عملیاتی در حوالی ساعت 16 تهیه شده ، آماده است : در حال حاضر نیروهای ارتش در بالای میمک مستقر می باشند و نیروهای بسیج و افراد اعزامی سپاه با استقرار در خط مقدم با مزدوران عراقی تن به تن می جنگند . ضمناً عراقی ها دو نفر غیرنظامی را اسیر و در جا تیرباران کرده اند که باعث انزجار برادران و قاط عیت بیشتر آنان علیه دشمن شده است . در این ساعت درگیری بشدت ادامه دارد و منطقه مذکور با کمبود آمبولانس مواجه است . تعدادی تانک و خودرو از عراقی ها به غنیمت گرفته شده ، همچنین انبارهای مهمات و تدارکات آنها نیز به دست افراد خودی افتاده است و 14 نفر از افراد دشمن از ساعت 5 / 3 تا 4 به سرنی تخلیه شده اند . ( 25 )
در محور شمالی میمک ، نیروهای خودی که اغلب عشایر محلی بودند ، با دورزدن دشمن و رخنه در مواضع آنها توانستند ارتفاع شمالی را به تصرف در آورند و به این ترتیب کل ارتفاعات میمک به دست نیروهای خودی افتاد . ( 26 ) با این وجود ، دشمن برای بازپس گیری این ارتفاعات از پای ننشست و در آخرین ساعات روز و نزدیکی غروب ، به پاتک سنگین دیگری در محور نی خزر دست زد . یکی از اعضاء سپاه ایلام در این باره می گوید : … دشمن یک پاتک خیلی خیلی گسترده انجام داد ، نیروهای خودی زیاد خست ه شده بودند و می خواستند عقب نشینی کنندکه سرگرد خوارزمی ( فرمانده عملیات ارتش ) طی تماس با سرهنگ سهرابی ( فرمانده تیپ ) به او گفت که ما در حال عقب نشینی هستیم . سرهنگ سهرابی خدا حفظ شان کند در جواب گفتند :
» هیچکس ، به هیچ عنوان و تحت هیچ شرایطی حق یک قدم عقب نشینی را ندارد ؛ ملت ایران اینجا ایستاده اند و شما را نگاه می کنند . « ما در اینجا به گریه افتادیم ، این کلمه برای ما خیلی سنگین بود ، بعد برادر سرگرد خوارزمی دستور مجدد دادند که هیچکس حق عقب نشینی ندارد و بایستی مقاومت کنید . « این عضو سپاه ای لام در ادامه به نمونه ای از شجاعت یکی از افراد ارتش اشاره کرده می گوید : » می خواهم مقداری از شجاعت کسانی که زحمت کشیدند ، خدمتتان عرض کنم ، از جمله ستوانی بنام امیری ، این ستوان خدمه تانک بود ، هنگامی که دستور مقاومت از طرف فرمانده تیپ صادر شد و خودداری ا ز عقب نشینی تاکید گردید ، این ستوان با تانک خود را در خط رأس قرار داد ، و هنگامی که تانک عراقی رسید با بغل تانکش به تانک دشمن زد و تانک عراقی را زیرو رو کرد . نه با گلوله ، با خود تانک به تانک دشمن زد . با این شجاعتها بود که عراقی ها عقب نشینی کردند . 27 ) « )
در طول دو روز عملیات صورت گرفته در میمک ، 62 نفر از نیروهای دشمن به اسارت درآمدند ، 11 تانک و برخی تجهیزات دیگر نظیر موشک مالیوتکا و … منهدم شد و یا به غنیمت نیروهای خودی درآمد . ( 28 )
امروز نیز دشمن شهر آبادان را بشدت زیر آتش توپخانه قرار داد ، که به شهادت 9 نفر و مجروح شدن 100 نفر منجر شد ؛ همچنین خسارتهای قابل توجهی به پالایشگاه این شهر وارد گردید . ( 29 ) در محور سوسنگرد نیز دشمن از سمت شرقی شهر قصد پیشروی به روستای ابوحمیظه را داشت که با آتش شدید و دقیق توپخانۀ خودی متوقف شد . این روستا که در آستانۀ شهر سوسنگرد قرار دارد ، از جمله محورهای اصلی مقاومت نیروهای خودی به حساب می آید ؛ طبق آخرین خبرها ، دشمن در 7 کیلومتری این روستا استقرار پیدا کرده است . ( 30 )
خبرگزاری پارس گزارش داد که خبرنگار این خبرگزاری در اهواز آمار رسمی شهدا و مجر وحین جنگ تحمیلی در شهرهای مختلف استان خوزستان از آغاز جنگ را از ستاد امداد و درمان استان خوزستان کسب کرد که به این شرح است : اهواز تا 18 / 10 / 59 : مجروح 3342 نفر ،شهید 770 نفر سوسنگرد تا 18 / 10 / 59 : مجروح 1354 نفر ، شهید 162 نفر دزفول تا 59/ 10/ 12 : مجروح 2792 ، شهید 555 نفر آبادان تا 19 / 10 / 59 : مجروح 6443 ، شهید 905 نفر مسجدسلیمان : مجروح 110 نفر ، شهید 20 نفر ، شوشتر : مجروح 6 نفر ، شهید 5 نفر . در مجموع : مجروح 14017 نفر ، شهید 241 نفر . ( 31 )
در جبهه شمالی ، نیروهای خودی با ترکیبی از ارتش ، سپاه ، پیشمرگان کرد مسلمان و قیاده موقت ، موفق شدند از محور مریوان به داخل خاک دشمن نفوذ کرده و در منطقه خرمال عراق ، 2 پاسگاه نظامی ، 12 انبار مهمات و 2 دکل بی سیم فرماندهی را منهدم نمایند . ( 32 )
در اطراف سردشت ، کار گذاشتن 2 مین ضد خودرو توسط ضدانقلاب موجب مجروح شدن 7 تن از نیروهای ژاندارمری شد . ( 33 )
در محور نوسود ، نیروهای عراقی مرکب از یک واحد پیادۀ کماندوئی و تعدادی از گروههای مسلح غیرقانونی ، با توپخانه و خمپاره انداز مواضع نیروهای خودی را در جبهه شیخان زیر آتش گرفته ، خسارات و تلفاتی وارد آورد ند . ( 34 ) همچنین گروههای ضدانقلاب در داخل شهر مهاباد و اشنویه بطرف مواضع و پاسگاههای نیروهای خودی تیراندازی کردند که با آتش متقابل خودی ، متواری شدند . ( 35 )
در منطقه دالاهو نیز عراق جهت تقویت مواضع ضدانقلاب و خصوصاً سردار جاف ، 2 گروه از عشایر وابسته به خود را به این منطقه اعزام داشته است . مطابق اطلاعات موجود ، این گروه مجهز به انواع سلاحهای سبک و سنگین از قبیل خمپاره انداز و آرپی جی می باشند . ( 36 )
امروز سه میگ عراقی توسط پدافند خودی هدف قرار گرفت که 2 فروند آنها در منطقه ایلام سقوط کرد و خلب انانشان دستگیر شدند ؛ ( 37 ) یک فروند دیگر نیز در ساعت 22 توسط جنگنده های نیروی هوائی مورد هدف قرار گرفته و سقوط کرد . سپاه منطقه با دادن این گزارش یادآوری کرده است که جستجو برای یافتن دو خلبان هواپیمای ساقط شده ادامه دارد . ( 38 )
در چارچوب شرکت عربست ان در تقویت بنیه نظامی عراق ، امروز 52 عراده توپ سنگین خودکششی و 24 دستگاه خودروی حامل وسائل و تجهیزات مختلف جنگی از این کشور ( از طریق منطقه عرعر ) به بغداد وارد شد . ( 39 )
حضرت امام در دیدار با گروهی از مسئولین بنیاد شهید ، بیاناتی درباره مقام شهید در پیشگاه خداوند و عظمت شهید و همچنین اهمیت خدمت به خانوادۀ شهدا ایراد کردند ، که ذیلاً گزیده ای از سخنان ایشان نقل می شود : « … در روایتی از رسول اکرم ( ص ) نقل شده است که برای شهید هفت خصلت است که اولی آن عبارت است از اینکه اول قطره ای که از خون او به زمین بریزد تمام گناهانی که کرده است آمرزیده می شود و مهم آن آخرین خصلتی است که می فرماید ، می فرمایند که ( به حسب این روایت ) شهید نظر می کند به وجه الله و این نظر به وجه الله راحت است برای هر نبی و هر شهید … ما خودمان حجاب هستیم بین خودمان و وجه الله و اگ ر چنانچه کسی فی سبیل الله و در راه خدا این حجاب را داد ، این حجاب را شکست و آنچه که داشت که عبارت از حیات خویش بود ، تقدیم کرد ، این مبداء همه حجابها را شکسته است ، خود را شکسته است ، خودبینی و شخصیت خودش را شکسته است و تقدیم کرده است و چون برای خدا جهاد ک رده است و برای خدا دفاع کرده است از کشور خدا و از آئین الهی و هر چه داشته است در طبق اخلاص گذاشته و تقدیم کرده است ، خود را داده است ، این حجاب شکسته می شود .
شهداء ، شهدائی که برای خدای تبارک و تعالی و در سبیل خدای تبارک و تعالی و راه خدای تبارک و تعالی جان خودشان را تقدیم می کنند ، و آنچه که در دستشان است و بالاترین چیزی است که آنها دارند ، تقدیم خدا می کنند ، در عوض خدای تبارک و تعالی این حجاب که برداشته شد ، جلوه می کند برای آنها ؛ تجلی می کند برای آنها ، چنانچه برای انبیاء هم ، چون همه چیز را در راه خدا می خواهند و آنها خودی را نمی بینند و خود را از خدا می بینند و برای خودشان شخصیتی قائل نیستند ، حیثیتی قائل نیستند در مقابل حق تعالی ، آنها هم حجاب را برمی دارند .
در این روایتی که در کافی نقل شده است در این روایت انبیاء را مقارن شهدا قرار داده است که در جلوه ای که حق تعالی می کند بر انبیاء همان جلوه را هم بر شهدا می کند شهید هم » ینظر الی وجه الله « و حجاب را شکسته است همانطوری که انبیاء حجابها را شکسته بودند و آخر منزلی است که برای انسان است . ممکن است که مژده داده اند برای شهداء این آخر منزلی که برای انبیاء هم هست ، شهداء هم به حساب حدود و جودی خودشان این آخر منزل به این آخر منزل می رسند . ( 40 )
در ادامه تلاشهای امریکا برای آزادسازی جاسوسان خود ، امروز دولت این کشور آخرین پیام خود را از طریق الجزایر به اطلاع دولت ایران رساند . به نوشته » پیر سالینجر « در کتاب » گروگانگیری در ایران » : « ایالات متحده امریکا در آخرین پیشنهادهای خود به ایران اطلاع داد که پس از گذشتن چند روز از آزادی گروگانها ، دولت ایران احیاناً در حدود 70 % از میلیاردها دلار وجوه بلوکه شده در بانکهای امریکا را در اختیار خواهد داشت . 41 ) « )
اظهار نظر مسئولین امر و مندرجات منابع داخلی نیز حاکی از مثبت بودن آثار اقدامات صورت گرفته در زمینه حل مسائل فی مابین است . رویتر در این باره گزارش داد : احمد عزیزی که ریاست هیأت رسیدگی به مسئله گروگانها را در نخست وزیری به عهده دارد ، ا مروز گفت :
» امیدوار است بحران گروگانها قبل از اتمام دوران ریاست جمهوری کارتر ، حل شود . « وی به خبرنگار رویتر گفته است که پیشرفت مذاکرات نسبتاً خوب بوده و وی در مورد پیدایش یک راه حل خوشبین است . این خبرگزاری به نقل از احمد عزیزی می نویسد : ایران به احتمال زیاد پیشنهاد دولت الجزایر در رابطه با مسئله گروگانها را خواهد پذیرفت . این خبرگزاری همچنین می افزاید : عزیزی در پاسخ به این سوال که آیا شما در مورد پیدا شدن یک راه حل قابل قبول خوشبین هستید ؟ گفت : » بله در این مورد خوشبین هستم . « از عزیزی سوال شد : آیا شما فکر می کنید امریکا اکنون حاضر به پذیرش شرایط ایران باشد یا نه ؟ گفت : امریکا در حال حاضر بیش از پیش آمادگی این پذیرش را دارد . ( 42 )
در این حال روزنامه انقلاب اسلامی با اشاره به روند مثبت تلاشهای انجام گرفته درباره گروگانها نوشت : اخبار واصله از م نابع موثق حاکی است که دولت ایران پیشنهادات اخیر دولت الجزایر در رابطه با حل مسأله گروگانها را تا حدود زیادی قبول کرده و قرار است تا دو روز دیگر پاسخ نهایی و رسمی خود را اعلام نماید . موضع ایران در قبال مسأله گروگانها آنطور که آقای بهزاد نبوی ( وزیر مشاور و سخنگوی دولت ) مکرراً در مصاحبه های خود گفته است ، همان مصوبات مجلس شورای اسلامی است . امریکا در آخرین جوابش با اشاره به تعیین مدت 26 دی ماه ( پایان عمر دولت کارتر ) که تلویحاً به اولتیماتوم هم تعبیر می شود ، شرط سپردن 24 میلیارد دلار وثیقه نزد بانک الجزای ر که از طرف ایران عنوان شده است را رد کرده و خواستار عمل از طریق تضمینهای بین المللی گردیده است . ( 43 )
در زمینه تلاشهای دیپلماتیک جهت پایان تخاصمات بین دو کشور ایران و عراق که مدتی راکد مانده است ، رادیو کلن گفت : اولاف پالمه ، نخست وزیر سابق سوئد ، طی هفته آینده به نمایندگی از طرف کورت والدهایم ، دبیر کل سازمان ملل متحد ، مجدداً جهت بررسی شانس میانجیگری در اختلافات ایران و عراق فعالیتهایی را آغاز خواهد کرد . طبق اظهارات سخنگوی سازمان ملل ، پالمه در روز سیزدهم ژانویه ( 23 / 10 / 1359 ) در بغداد و روز ش انزدهم ( 1359/ 10/ 26 ) در تهران به تبادل نظر خواهد پرداخت . تنها نتیجه مشخص کوششهای پالمه تا کنون که در پاییز گذشته در تهران و بغداد برای رفع اختلافات ایران و عراق گفتگو کرده بود ، حصول یک توافق اصولی برای خروج کشتیهای حمل و نقل ممالک خارجی از شط العرب بود ه است که از هنگام شروع جنگ ایران و عراق در این منطقه مجبور به توقف شده بودند . ( 44 )
در زمینه صلح ، سفیر سابق جمهوری اسلامی در سازمان ملل ( منصور فرهنگ ) ، عدم دستیابی به صلح را ناشی از اختلافات داخلی و تمایل امام برای ادامه جنگ ذکر کرد و بنا بر آنچه از رادیو اسرائیل پخش شد ، خاطرنشان ساخت : » هیچ راه حل نظامی برای این جنگ وجود ندارد و بهتر است برای پایان دادن به آن ، مذاکره را آغاز کرد . مصیبت اینجاست که ما در منازعه داخلی بر سر قدرت سیاسی به یک مرحله رکود رسیده ایم که نمی گذارند به این بدبختی انسانی خاتمه دهیم . « منصور فرهنگ ، بخشی از این مشکل را به آیت الله خمینی مربوط می کند که جنگ کنونی بین عراق و ایران را به یک جنگ مذهبی مبدل کرده و هدف آن برانداختن رژیم صدام حسین است . فرهنگ ، پیرامون همین مسئله اضافه کرد : ما چگونه باید آیت الله خمینی را با و اقعیتهای سیاسی متقاعد کنیم ، چگونه می توانیم با هدف سرنگونی رژیم بعثی فعالیت کنیم در حالیکه نمی دانیم اینکار در عمل چه مدت طول خواهد کشید . ( 45 )
از سوی دیگر ژنرال هیگ با توجه به دیدگاههای خود در جنگ ایران و عراق ، آن را دراز مدت خواند و گفت : جنگ بین ایران و عراق پایانی زودرس نخواهد داشت . ژنرال هیگ در جلسه ای که به منظور تأیید صلاحیت وی برای احراز پست وزارت امور خارجه در کمیته خارجی سنا تشکیل شده بود ، گفت که به عقیده وی هیچیک از طرفین درگیر ، جرأت و یا ارادۀ انجام اقدامی قاطع را در این جنگ ندارند . هیگ همچنین معتقد است که جنگ جاری در خلیج فارس تنها زمانی پایان خواهد یافت که فشار و مشکلات ناشی از جنگ بر یکی از این دو کشور غیرقابل تحمل شود . ( 46 )
طرفداری از ایران و مخالفت با عراق ، در مواضع سوریه و لیبی همچنان ادامه دارد .
روزنامه » تشرین « روزنامه رسمی سوریه ، بر عراق به عنوان آغازگر جنگ تأکید کرد و نوشت :
» کسی که آتش این جنگ ظالمانه را علیه ایران و برای نفوذ امپریالیسم روشن کرده است ، در حال حاضر نیروهایش متحمل خسارات جبران ناپذیری از سوی ملت مسلمان ایران گشته و به شکست مفتضحانه خود در برابر افکار عمومی اعتراف می کند . ( 47 ) در این حال یکی از اعضاء کمیته اداره کننده دفتر مردم لیبی در تهران ( سفارت لیبی در تهران ) در یک موضع گیری مشابه اظهار داشت : » موضع ملت لیبی نسبت به این جنگ ، روشن است ؛ ما روابط خود را با عراق قطع کردیم و دیپلماتهای خود را از بغداد خارج نمودیم . « وی افزود : » معمر قذافی اعلام کرده هر گونه تجاوز علیه ایران به معنی تجاوز به لیبی است و این موضع تاکنون تغییر نکرده است . 48 ) « )
امروز در جراید ایران اعلام شد که عراق 330 تن از مجاهدین مسلمان آن کشور را به شهادت رسانده اس ت . خبرگزاری پارس ، اوج گیری کشتار مسلمانان را ناشی از ترور رئیس سازمان امنیت نجف توسط مجاهدین می داند . ( 49 ) از سوی دیگر ، سازمان پیکار اسلامی عراق ، طی بیانیه ای اعلام کرد که فرستاده دولت صدام به فرانسه جهت خرید هواپیماهای جنگی ، توسط این سازمان ترور شده است . ( 50 )
عده ای از خبرنگاران خارجی که چندی پیش در عراق بودند ، امروز در یک نشست با خبرنگاران داخلی مشاهدات خود را از عراق بازگو کردند . یکی از خبرنگاران در مورد ملاقات با مقامات عراقی و تغییر مواضع آنان در قبال مقاومت نیروهای ایرانی گفت : با صدام نتوانستیم ملاقاتی داشته باشیم چون اجازه این ملاقات به ما داده نشد ، ما فقط یک مصاحبه خیلی محدود و انحصاری ( کنترل شده ) با وزیرامور خارجه آقای سعدون حمادی داشتیم . در این مصاحبه آقای حمادی اظهار کرد : » اگر ما بتوانیم حتی تهران را نیز می گیریم « اما بعد از چند روز با دیدن ارتش ایران و جمع و جور شدن آن و مقاومت شدید در مقابل عراق ، به این واقعیت پی بردند که امکان پیشروی سریع را به نحوی که می خواستند نتوانسته اند به دست بیاورند ، لذا تغییر عقیده داده و اظهار میکردند که » قرار داد 1975 عادلانه و منصفانه نیست « و گفتند که فقط منظورشان بحث و تجدید نظر درباره آن قرار داد است . این خبرنگار اضافه کرد : سعدون حمادی در مورد شروع جنگ ، ابتدا اظهار میکردکه چون دولت ایران حاضر به مذاکره درباره شط العرب نشده ، ما به این موضع ( یعنی موضع جنگ ) کشانده شده ایم . اما وق تی سوال کردیم که شواهد نشان میدهد که شما برای این جنگ ماهها و یا شاید سالها خودتان را آماده کرده اید ؟ ایشان جوابی نداشت بدهد .
آنها ( دولت عراق ) تاکید زیاد داشتند که دولت ایران دیوانه است . وی افزود : به علت تناقض شدید در گفتار مقامات عراقی در ارائه اخ بار ، روزنامه نگاران چند روز بعد از شروع جنگ ، گزارشهای خود را با جمله » طبق ادعاهای مقامات عراق « شروع می کردند .
یکی دیگر از خبرنگاران که به نمایندگی از سوی خبرنگاران صحبت میکرد ، با اشاره به کنترل خودشان توسط مقامات امنیتی عراقی ، اظهار داشت : ما در عراق تحت کنترل شدید مقامات دولتی بودیم به این صورت که به ما اجازه خروج از هتل برای تماس با مردم داده نمی شد و اگر می خواستیم بیرون برویم ما را با اتومبیلهای دولتی و تحت نظر ماموران دولتی عراق به این سو آن سو می بردند ؛ بنابراین امکان تماس با مردم برای م صاحبهکردن نداشتیم . البته در طول مسیری که می رفتیم تظاهراتی نیز در خیابان نمی دیدیم . هر بار که خواستیم به نجف ، کربلا و بطور کلی شهرهایی که امام خمینی در آن شهرها مقیم بودند برویم ، به ما اجازه داده نشد و اگر بخواهیم در یک جمله بگوئیم اینکه » اقامت ما تحت کنترل شدید و نظارت مقامات دولتی بوده ، وی همچنین به جعل اخبار جنگی و پیروزیهای ساختگی در محورهای اساسی جنگ ، خصوصاً ادعای تصرف آبادان و خرمشهر در همان چند روز اول تجاوز عراق اشاره کرده و گفت :
دولت عراق به ما گفت که دو سه روز اول آبادان را گرفته اند به فاصله یکی دو روز بعد هم اظهار داشتند که خرمشهر را هم گرفته اند … هرچه ما از آنان ( عراق ) خواستیم که به ما شواهد و مدارک تسخیر آبادان را نشان دهند دلیل و مدرکی ارائه نکردند ، حداقل فیلمی هم به ما نشان نداند . ( 51 )
درباره علت سردی روابط سیاسی و اقتصادی جمهوری اسلامی و شوروی ، رویتر در یک بررسی می نویسد : با اینکه راههای ارتباطی ایران و شوروی بهبود یافته اند امّا وجود بن بست در مذاکرات مربوط به صدور گاز به شوروی ، مانع از آن است که حجم مبادلات بین دو کشور به نحو چشمگیری افزایش یابد . در حالیک ه مسکو رفاقت با تهران را کنار گذارده خصومت ورزی با اسلام نیز در مطبوعات شوروی به چشم می خورد ؛ از دیدگاه محافل رسمی شوروی اسلام آیینی است که با کمونیسم در تعارض است . ( 52 )
خبرگزاری رویتر همچنین به موضع گیری بی سابقه یکی از تحلیل گران آن کشور در زمینه آغازگر جنگ اشاره کرده ، می نویسد : الکساندر بردین عنصر با سابقه شوروی ، هفته گذشته طیتفسیری پیرامون جنگ ایران و عراق ، که دو کشور هم کیش هستند ، پرداخته و آشکارا نوشت که ایران آغاز کنندۀ جنگ بوده است . ( 53 )
دفتر سیاسی سپاه پاسداران ، امکان حمله امریکا به جمهوری اسلامی را به شرح زیر مورد تحلیل قرار داد : مسئله ای که مورد سؤال واقع می شود این است که آیا آمریکا به ایران حمله نظامی خواهد کرد یا نه ؟ دلایل زیر احتمال عدم حمله را بیشتر نشان می دهد :
الف : حمله نظامی امریکا ، باعث اتحاد و مقاومت بیشت ر مردم خواهد شد امّا هدف امریکا بیشتر جنگ روانی و ایجاد نارضایتی است .
ب : تا وقتی راههای ساده تری وجود دارد که امریکا به هدف خود برسد نیازی به حمله مستقیم نخواهد بود . این راهها عبارتند از :
1 تقویت عراق که با طولانی کردن جنگ ، نیروهای ایران را تحلیل ببرد .
2 دامن زدن به اختلافات قومی و همچنین خرابکاریهای داخلی ، مانند بمب گذاری ، ترور شخصیتها ، درگیری بین گروهها ، ایجاد ناامنی بین مردم .
ج با توجه به گفته بعضی مقامات که در » صورت نیاز می توانیم از شوروی اسلحه بخریم ، امریکا این احتمال را خواهد داد که ایران به روسیه تمایل پیدا کند و ترس اینکه ایران رابطه نزدیکی با شوروی برقرار کند ، امریکا را در حمله به ایران دچار تردید خواهد کرد .
د در صورت حمله ، موج ضدامریکایی در جهان شعله ورتر خواهد شد و مؤسسات امریکایی در سرتاسر جهان مورد اعتراض و حمله توده ها قرار خواهند گرفت و چهره کریه امریکا دوباره به ذهنها خواهد آمد . علاوه بر این ، هرگونه حمله نظامی امریکا می تواند موجب دخالت مسلحانه اما ناخوانده شوروی شود که خود خطر جنگ اتمی و جهانی را در برخواهد داشت . ( 54 )
اخیراً » اریک رولو « مفسر مشهو ر فرانسوی ، با عبدالرحمان قاسملو مصاحبه ای انجام داد که نتیجه آن را در مقاله ای با عنوان » جنگ سرّی در کردستان « ارائه کرده است ؛ ضمن این مقاله آمده است : از نقطه نظر ایرانیان آقای قاسملو وجود ندارد ؛ دولتمردان تهران او را نادیده می گیرند و مطبوعات ایرا نی هم دیگر اعلامیه های قاسملو را که قبل از شروع جنگ با عراق مفصلاً به آنها می پرداختند ، چاپ نمی کنند و خبرنگاران خارجی هم حق ورود به کردستان را ندارند ، چون استان کردستان صحنه جنگی است که ایرانیان با نهایت دقت سعی می کنند تا از دنیا مخفی نگهدارند و همچن ین خبرنگاران خارجی نمی توانند با این استان غربی جمهوری اسلامی ایرانارتباط تلفنی برقرار کنند . ( 55 )
حزب توده ایران خواستار تجهیز سپاه پاسداران به سلاحهای سنگین شد . در بخشی از مقاله ای که در نشریۀ » مردم « ارگان مرکزی این حزب درجه شده ، آمده است : پاسداران انقلاب اسلامی به مثابه بخشی از نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران که به سهم خویش امتحان خود را در دفاع شایسته و دلیرانه از انقلاب و جمهوری اسلامی ایران داده اند ، باید از هر نظر و بویژه به سلاح سنگین مجهز کردند و به فنون پیشرفته نظامی ، آشنا شون د ؛ چنین اقدامی تنها به سود انقلاب و به سود حفظ آن از دستبرد امپریالیسم امریکا و مزدوران است . ( 56 )
لازم به ذکر است که دیوارنویسی » پاسداران را به سلاحهای سنگین مجهز کنید « با امضای حزب توده و یا سازمان چریک های اکثریت ، مدتها نظر مردم را جلب می کرد . این از جمله اقدامات مارکسیست های ایرانی طرفدار شوروی محسوب می شد که در چارچوب سیاستهای این کشور برای نزدیکی به حاکمیت و قدرت سیاسی ایران و نیز جلوبردن خط ضدامریکایی ، به هرگونه تلاشی اقدام می کردند .
خبر دستگیری عده ای از اعضاء یا وابستگان » کومله « در روزنامه جمهوری اسلامی به صورت زیر درج گردید : 36 شکنجه گر مائوئیست از اعضای جناحی از مائوئیستهای شاخه کردستان ( کومله ) ، در درگیری و برخورد مسلحانه با پاسداران منطقه 12 در یک خانه تیمی ، در تهران دستگیر شدند . این روزنامه در توضیح این خبر می نویسد : گروهک کومله با رژیم صدام رابطه بسیار نزدیک دارد و کمکهای مالی و تسلیحاتی خود را از امریکا و صدام دریافت می دارد .
همچنین اکثر پایگاهها و شکنجه گاههایشان در خاک رژیم عراق می باشد . ( 57 )
منابع و ما خذ:
1 سید یعقوب حسینی و محمد جوادی پو ر ، ارتش جمهوری اسلامی ایران در هشت سال دفاع مقدس جلد سوم . اشغال خرمشهر و شکستن حصر آبادان ، ( تهران ، سازمان عقیدتی سیاسی ارتش جمهوری اسلامی ایران ، 1373 ) ص 198 .
2 سند شماره 113286 مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه : فرماندهی ستاد اروند .
3 ماخذ شماره 1 ص 203 .
4 ماخذ شماره 1 ص 206 .
5 ماخذ شماره 1 ، ص ص 198 197 .
6 سند شماره 177 / پ . ن . مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ : گزارش سیاوش توکلی ( عضو سپاه آبادان ) از عملیات توکل .
7 ماخذ شماره 1 .
8 ماخذ شماره 6 .
9 سند شماره 002584 مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ : سپاه سوسنگرد ، 1359/ 10/ 20 و سند شماره 178 / پ . ن . مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ : گزارش اکبر صادقیان ، از عملیات نصر ( جاده ماهشهر آبادان ) ، 26 / 12 / 1360
10 ماخذ شماره 1 ص 205 .
11 سند شماره 178 / پ . ن . مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ : گزارش اکبر صادقیان از عملیات نصر ، جاده ماهشهر آبادان ، ( نوار ، 60/ 12/ 26 ) و ماخذ شماره 1 ص 205 .
12 سند شماره 002584 مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ : سپاه سوسنگرد ، . 1359/ 10/ 20
13 سند شماره 002736 مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ : سپاه آبادان 30 / 10 / 1359 .
14 ماخذ شماره 1 ص 204 .
15 ماخذ شماره 6 .
16 ماخذ شماره 12 .
17 ماخذ شماره 1 ، ص 205 .
18 ماخذ شماره 1 ، ص 206 .
19 ماخذ شماره 12 .
20 ماخذ شماره 12 و ماخذ شماره 1 ، ص ص 207 204 .
21 روزنامه اطلاعات ، 21 / 10 / 1359 .
22 روزنامه انقلاب اسلامی ، 21 / 10 / 1359 .
23 سند شماره 002595 مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ : گزارش محمد کریمی ( فرمانده سپاه ایلام ) ، 30 / 10 / 1359 .
24 سند شماره 468 / پ . ن . مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ : گزارش علی حاتمیان ( عضو سپاه ایلام ) ، از عملیات میمک ، 19 / 2 / 1362
25 سند شماره 002601 مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ : گزارش عملیات میمک ، . 1359/ 10/ 20
26 سند شماره 465 / پ ن مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ از گزارش علی حاتمیان ( عضو سپاه ایلام ) ، از عملیات میمک ، 19 / 2 / 1362 .
27 ماخذ شماره 24 .
28 سند شماره 002602 مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ : اطلاعات عملیات نیروی زمینی ارتش ، 20 / 10 / 1359 .
29 سند شماره 002597 مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ : شهربانی آبادان ، 1359/ 10/ 20
30 سند شماره 002592 مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ : » بولتن خبری 24 ساعته ، « شماره 100 ، واحد اطلاع ات سپاه خوزستان ، . 1359/ 10/ 20
31 خبرگزاری پارس ، » گزارشهای ویژه ، « نشریه شماره 298 ، 21 / 10 / 1359 ، اهواز1359/ 10/ 20
32 ماخذ شماره 28 .
33 روزنامه جمهوری اسلامی ، . 1359/ 10/ 23
34 سند شماره 002551 مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ : لشکر 28 ، 17 / 11 / 1359 .
35 سند شماره 047616 مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ : ستاد مشترک ارتش ،
1359/ 10/ 21 و ماخذ شماره 330 .
36 سند شماره 002680 مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ : دفتر اطلاعات و تحقیقات نخست وزیری ، 25 / 10 / 1359 .
37 سند شماره 047609 مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ : مرکز فرماندهی سپاه ، . 1359/ 10/ 20
38 سند شماره 049722 مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ : ستاد غرب سپاه ،
1359/ 10/ 20 و سند شماره 047598 مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ : مرکز فرماندهی سپاه ، 20 / 10 / 1359 .
39 سند شماره 002608 مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ : ستاد مشترک ارتش ، . 1359/ 10/ 21
40 وزارت ارشاد اسلامی ، صحیفه نو ر ، مجموعه رهنمودهای امام خمینی ، جلد 13 ( تهران : مرکز مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی ، بهمن 1362 ) ص ص 273 272 .
41 پیر سالینجر ، گروگان گیری در ایران ، ترجمه دکتر جعفر ثقه الاسلا می ، ( تهران : نشر نوین ، شهریور 1362 ) ص 30 .
42 خبرگزاری پارس ، » گزارشهای ویژه ، « نشریه 298 ، 21 / 10 / 1359 .
43 ماخذ شماره 22
44 ماخذ شماره 42 ، رادیو کلن ، . 1359/ 10/ 20
45 ماخذ شماره 42 ، رادیو اسرائیل ، روزنامه کریستین ساینس مانیتور ، 20 / 10 / 1359 .
46 ماخذ شماره 42 ، رادیو امریکا ، . 1359/ 10/ 20
47 روزنامه جمهوری اسلامی ، 1359/ 10/ 20 ، خبرگزاری پارس ، روزنامه نشرین چاپ سوریه .
48 روزنامه جمهوری اسلامی . 1359/ 10/ 20
49 روزنامه جمهوری اسلامی ، 1359/ 10/ 20 ، خبرگزاری پارس ، دبی .
50 روزنامه اطلاعات ، 20 / 10 / 1359 .
51 روزنامه انقلاب اسلامی ، 20 / 10 / 1359 .
52 ماخذ شماره 43 ، رویتر ، تهران .
53 پیشین .
54 دفتر سیاسی سپاه ، » رویدادها و تحلیل « شماره 8 ، 20 / 10 / 1359 .
55 ماخذ شماره 42 ، رادیو اسرائیل . 56 » نامه مردم « ، ارگان حزب توده ، شماره 415 ، سال دوم ، 20 / 10 / 1359 .
57 روزنامه جمهوری اسلامی ، . 1359/ 10/ 20
