روز ی که خرمشهر سقوط کرد

مرکز مطالعات وتحقیقات جنگ سپاه پاسداران انقلاب اسلامی در کتاب “هویزه ،آخرین گامهای اشغالگر”از مجموعه کتابهای “روزشمار جنگ ایران وعراق”حوادث این روز را اینگونه بیان می کند:
دوشنبه 5 آبان 1359 17 ذیحجه 1400 27 اکتبر 1980
در پی کامل شدن اشغال خرمشهر، نیروهای متجاوز بر فشار خود در جبهه های دیگر افزوده و بخصوص برای تکمیل محاصره آبادان و شکست مقاومت رزمندگان، یورش وحشیانه ای را به این شهر آغاز کردند، چنانکه باران بمب و گلوله تلفات و خسارات فراوانی در آبادان به جای گذاشت . ( 1 )
 دشمن با فراغت نسبی از جبهۀ خرمشهر، نیروی قابل توجهی به محور آبادان فرستاد . ( 2 ) عراق که روز گذشته با فشار نیروهای خودی تا ناحیه مارد عقب نشینی کرده بود، با رسیدن یگانهای کمکی، به سوی آبادان پیشروی کرد ( 3 ) و با تانک و نیروهای پیاده به
 طرف ایستگاه 7 هجوم آورد درحالی که نیروی خودی از حداقل امکانات برخوردار بود . ( 4 ) دشمن سعی می کرد با ایجاد استحکامات نظامی در بخش غربی خرمشهر، از پل ارتباطی خرمشهر  آبادان وارد آبادان شود، اما با پایداری رزمندگان اسلام موفق نشد . ( 5 ) جاده خرمشهر آبادان، با آنکه زیرآتش شدید توپخانه و خمپارۀ دشمن قرار دارد، اما همچنان رفت و آمد در آن جاری است . ( 6 ) براساس برخی گزارشها، دشمن قصد دارد با نصب پل بین خاک خود و جزیره مینو محاصرۀ آبادان را تکمیل کند . ( 7 ) که در صورت موفقیت، سقوط آبادان جدی تر خواهد شد .
در محورهای دیگر، درگیری همچنن ادامه دارد . در اهواز، عراق برفشار خود افزود و از اولین ساعات روز با آتش توپخانه و بمباران، قسمت هایی از شهر را ویران کرد . ( 8 ) در سوسنگرد،خبرها حاکی از تقویت نیروهای عراقی و استقرار آنها در ارتفاعات الله اکبر است . ( 9 ) در بستان، منازل و مغازه ها را نیروهای عراقی و افراد جبهه التحریر، غارت کرده اند . ( 10 ) در این روز علاوه بر جبهه ها، شهرهای آبادان، ماهشهر و اهواز نیز بمباران شدند و یک هلیکوپتر عراقی در اطراف ماهشهر، هدف قرار گرفت . ( 11 )
 آثار حملات هوایی دشمن به نقاط مسکونی  سپاه پاسداران بخشی از عملیات چریکی و ایذائی نیروهای سپاه را در جبهه های دزفول، سلمانیه، آبادان، اهواز و … گزارش کرد … درجبهۀ دزفول، برادران سپاه در منطقه دشت عباس یک ستون دشمن را متلاشی کردند . در این حمله دو تانک منهدم شد و 60 نفر از نیروهای دشمن به هلاکت رسیدند . ( 12 )
  در محور مهران، پاسداران و عناصری از استانداری، در معابر عمقی دشمن 10 مین کار گذاشتند که طی یک روز 9 عدد آن عمل کرد و خساراتی به دشمن وارد آورد . ( 13 ) در محور ایلام، نیروهای اسلام با آتش سنگین توپخانه، تعدادی تانک و خودروی دشمن را منهدم کردند ( 14 ) درقصرشیرین، عراق مشغول تخلیه اهالی این شهر است ( 15 ) و با 12 هلیکوپتر و تانک، سرپل ذهاب را زیر آتش گرفته اند . نیروهای پیاده دشمن از قصرشیرین به طرف سرپل ذهاب پیشروی می کنند . ( 16 ) در جبهه گیلان غرب، نیروهای خودی پیشروی هایی داشته اند . ( 17 ) گزارش فرماندار اسلام آباد حاکی است که با عادی شدن وضع اسلام آباد، گیلان غرب نیز وضع عادی خود را باز می یابد و اقداماتی برای آغاز کار ادارات و مدارس در دست انجام است . ( 18 )
  تنی چند از افسران و درجه داران عراقی که قصد داشتند خود را به ارتش ایران تسلیم کنند، توسط حزب دموکرات، شناسائی، دستگیر و به مقامات نظامی عراق سپرده شدند . از دیگر اقدامات این حزب، جابهجائی ادوات سنگین توپخانه برای هماهنگی بیشتر با نیروهای عراقی است . ( 19 ) در در گیریهای نیروهای مسلح جمهوری اسلامی با گروههای غیرقانونی در اطراف دیواندره و بانه، عده ای از نیروهای دشمن کشته شدند و مقداری غنایم جنگی به دست آمد . ( 20 )
 11 مین ضد نفر و ضد تانک را که گروههای ضد انقلاب کار گذاشته بودند، در جاده های پیرانشهر، جلدیان و تمرچین کشف شد . ( 21 )
رادیو لندن از قول خبرنگار دیلی تلگراف می گوید : آبادان به خاطر اهمیتی که در افکار عمومی ایران، عراق و جوامع بین المللی دارد، به صورت یک هدف مشخص نظامی برای ارتش عراق باقی خواهد ماند و به نظر نمی رسد ایرانیان بتوانند از پیشروی ارتش عراق جلوگیری کنند … اگرتغییر اساسی در کیفیت فعلی محاصره صورت نگیرد، با توجه به اختلافهای دو کشور، باید در انتظار جنگی طولانی بین ایران و عراق بود . ( 22 ) همچنین رادیو کلن به نقل ازخبرگزاریها گزارش می دهد : با اینکه هنوزدر قسمتهایی از خرمشهر ایرانیان مقاومت می کنند، ولی باید آن را از دست رفته حساب کرد . ( 23 ) روزنامه تا یمز نیز از قصرشیرین خبر می دهد که عراقی ها مغازه ها و خانه های این شهر را غارت کرده، پنجره ها را شکسته اند . تکه های اسباب بازی و لباسهای کودکان درکف اتاقها پخش شده است . حتی مسجد اصلی شهر را نیز خراب کرده اند . اتاق مدرسه مجاور آن نیز در هم کوبیده شده است . ( 24 )
  رئیس جمهور ( بنی صدر ) در نامه ای به روسای کشورهای غیرمتعهد : عراق به وسائل مختلف در امور داخلی ایران مداخله نموده و فعالیتهای مذبوحانه ای را برای نابودی انقلاب به عمل آورده است . یک روز عناصر مسلح وابسته به خود را به استانهای خوزستان و کردستا ن  برای خرابکاری اعزام می کند و روز دیگر دشمنان انقلاب را از گوشه کنار جهان به دور خود جمع کرده، از آنان حمایت می کند . دولت جمهوری اسلامی ایران در مقابل تحریکات و تجاوزات مکرر رژیم عراق، جانب صبر و تحمل را پیش گرفته و حتی به خاطر دورنگه داشتن منطقه از خطر یک جنگ همه جانبه که ماهها منطقه را در معرض مداخلۀ ابرقدرتها قرار می دهد، کوشش کرده برخوردهای مرزی عراق با ایران درچهارچوب محدودی باقی بماند … ادعای عراق در مورد اصرار آن کشور برای حل مسالمت آمیز اختلافات خود با ایران، کذب محض است؛ زیرا در ملاقاتهای مکرر وزیر خارجه عراق با وزیر خارجه جمهوری اسلامی ایران در جریان کنفرانس کشورهای غیرمتعهد در هاوانا، با وجود محیط مساعد برای طرح هر موضوعی، بر ادعای به اصطلاح اشغال زمینهای عراق از سوی ایران که اکنون از سوی عراق عنوان گردیده، هیچ گونه اشاره ای نشده است . تجاوز آ شکار رژیم عراق علیه جمهوری اسلامی ایران، یک بار دیگر نفوذ و نقش ابرقدرتها را در منطقه افشا نموده و با تقویت حضور بیگانگان در این منطقه حساس، منافع ملتهای منطقه را مورد تهدید قرار داده است . ( 25 )
  ریاست محترم شورای اسلامی و عضو شورای عالی دفاع ( حجت الاسلام رفسنجانی ):
 ما فکرمی کنیم مردم عراق دراین قضیه ( کوبیدن شهرها و مناطق غیرنظامی ) همراه صدام نیستند و نمی شود شهرهای عراق را آن طور که آنها شهرهای ما را می زنند، بزنیم . جنگی که ما با عراق داریم با جنگی که آنها با ما دارند، متفاوت است . ما تلاش کنیم انتقام این شهدا را از صدام و دارو دسته اش بگیریم که البته خواهیم گرفت ( 26 )
  نماینده دائمی ایران در سازمان ملل ( علی شمس اردکانی )، از شورای امنیت خواست تا تجاوز پیش بینی شده عراق را محکوم سازد . او گفت : ایران برای یک جنگ طولانی آماده است و تا خروج آخرین متجاوز از سرزمینهای خود آن را ادامه خواهد داد . ( 27 )
  فرمانده سپاه خوزستان برای بهبود اوضاع جنگ پیشنهادی به شرح زیر ارائه کرد :
 ضروری ترین اقدامی که می تواند فشار نظامی را از خوزستان بردارد، اعزام بخش عمده سپاه به غرب است . کمیته ها به کمک بسیج می توانند عهده دار وظایف شهری باشند . نیروی اعزامی باکمک سلاحهای مورد نیاز که امکان تهیه آن هست، می توان از دهلران تا ارومیه، که منطقه کوهستانی است، در بیش از پنجاه نقطه دشمن را درگیر کند . برای استفاده صحیح ازکل نیروهای  ارتش وسپاه پیشنهاد می شود فرماندهی م نطقه با اختیارات کافی به سرهنگ شیرازی داده شود .
 ضرورت دوم، سازمان دهی داوطلبان است که دولت بتواند آنها را به صورت واحدهای منظم درآورد و مرتب آموزش ببینند که اگر جنگ طولانی شد، دچار کمبود نیرو نشویم . تکیه روی نیروهای بسیج با این کیفیت بی فایده است . نیروی زمینی با سلاحهای سنگین سازمان داده شده و با وجود محاصره اقتصادی و کمبود سلاحهای سنگین، می بایست تجدید نظری روی سازمان دهی آن بشود، زیرا فعلاً این کیفیت با توجه به نیروی عظیمش کارآئی چندانی ندارد .
 قابل ذکر است که بهترین نیروی ارتش، گروه زرهی، هوابرد، و واحد توپخانه است . سپاه نیز باید هرچه سریعتر سهمیه نیروی خود را استخدام کرده، روی سازمان دهی و آموزش بیشتر کار کند .
 ضرورت سوم : سلاحهایی را که در یک جنگ طولانی مورد نیاز است، هرچه سریعتر خریداری کنیم . ضرورت چهارم : با توجه به بمبارانها که امکان دارد شدت ب یشتری پیدا کند، باید در شهرها سنگرهای مستحکمی ایجاد شود . در شهرهای کوهستانی می توان با ایجاد تونل در کوه آن را به صورت سنگر درآورد و در شهرهای دیگر از سنگرهای بتونی زیرزمینی استفاده کرد . ( 28 )
  دادستان انقلاب اسلامی اهواز در مورد حضور گروههای سیاسی د ر مناطق جنگی، اطلاعیه ای صادر کرد : اکنون که وحدت تمام نیروهای مسلمان ضروری است، دیگرجای گروه و دسته بازی نیست و هر فردی می تواند در بسیج مستضعفین به فعالیت بپردازد . جای تعجب است که عده ای در پوشش گروه یا سازمانی سیاسی درمناطق جنگی، مستقل از ستاد جنگ ارگانهای انقلابی فعالیت نمایند؛ لذا به این وسیله به اطلاع می رساند که از این تاریخ تا اتمام جنگ، این دسته افراد مجاز نیستند در مناطق جنگی، مستقل فعالیت کنند . اگر راست می گویند، نیرو و امکانات خود را در اختیار جهادسازندگی یا بسیج مستضعفین بگذارند تا ترتیب است فاده از آنها داده شود؛ در غیر اینصورت تحت تعقیب دادسرای انقلاب اسلامی قرار خواهند گرفت . ( 29 )
 روز قبل، سازمان مجاهدین خلق شاخه خوزستان طی اطلاعیه ای با ذکر این مطلب که 9 نفر از هواداران این سازمان در جنگ شهید شده اند اعلام کرد : از مقامات مسئول و افرادی که با داعیه دلسوزی و مردم گرایی ما را منافق و آمریکائی و همدست دولت بعث می دانند، می خواهیم اگر واقعاً صداقتی در کار است و بین فشارهایی که بر ما وارد می شود و سخنان آنها رابطه ای نیست،آنها نیز ضمن خواستار مسلح شدن ما، با فراهم ساختن امکانات تسلیحاتی و تد ارکاتی، زمینه فعالیت هر چه گسترده تر ما را فراهم سازند . ( 30 )
  عدۀ زیادی از مردم و نیز دانشجویان ایرانی خارج از کشور برای پیوستن به نیروهای مردمی در جبهه های جنگ اعلام آمادگی کرده اند . ( 31 ) در این حال رئیس جمهور گفت: در حال حاضر در جبهه ها نفرات کم نداریم و هر اندازه لازم باشد، به اطلاع خواهیم رساند تا نیروهای ذخیره ای را که آموزش دیده اند، وارد جبهه کنیم . ( 32 )
صدام در دیدار با فرستاده گاندی گفت : برای آتش بس و مذاکره با ایران آماده است، ولی همچنان برحق حاکمیت خود در قلمرو ارضی و آبی پافشاری می کند . ( 33 ) سعدون حمادی گفت : عراق ادعای ارضی نسبت به ایران ندارد، ولی حقوق مشروعی نسبت به اراضی خود و حاکمیت بر شط العرب دارد که نمی تواند از آن دست بردارد . ( 34 )
 
 معاون رئیس جمهوری آمریکا ( والترماندیل ) در پاسخ به این سوال که آیا آمریکا در بر ابر آزادی گروگانها حاضر به معامله با ایران است، گفت : رئیس جمهور ( کارتر ) اظهار داشته است که تنها تحریمهای اقتصادی علیه ایران را لغو خواهد کرد، چراکه با آزادی گروگانها دیگر دلیلی برای ادامه تحریم وجود ندارد، اما هنوز زود است که درباره تحویل سلاحهایی که ا یران پیش از گروگانگیری خریداری کرده، اظهارنظر شود . ( 35 ) همچنین کورت والدهایم دبیرکل سازمان ملل گفت : گزارش هایی وجود دارد مبنی بر اینکه ایران می خواهد گروگانها را برای به دست آوردن قطعات یدکی ساخت آمریکا آزاد سازد، ولی باید این مسأله را با دقت از هم جدا کنیم، چون هیچ ارتباطی با هم ندارد ( 36 ). رادیو امان نیز طی تفسیری گفت : واشنگتن سعی دارد گروگانهای خود را با محموله های جدیدی از اسلحه برای ایران متجاوز که پیشنهادهای صلح واقعی را رد کرده و بر ادامه جنگ اصرار می ورزد، معاوضه نماید … اگر این قرارداد صورت گیرد، رأی کارتر در آمریکا بالا می رود و در عین حال باعث گسترش جنگ خواهد شد … ( 37 )
 رادیو بغداد به نقل از طارق توفیق، عضو شورای انقلاب عراق گفت : وی به آمریکا هشدار داده که آزادی گروگانها را بهانه ای جهت فرستادن اسلحه به ایران قرار ندهد و بی طرفی خود را حفظ کند وگرنه عراق ساکت نخواهد نشست . ( 38 ) دربارۀ حساسیت عراق روی این موضوع، رادیو لندن گفت : عراق مسأله گروگانهای آمریکائی را در تهران با دقت تعقیب می کند …
 عراق می گوید ورود اسلحه جدید ایران را نجات نخواهد داد … به نظر می رسد عراق مطمئن  است که متحدانش در خلیج فارس به ایالات متحده فشار خواهند آورد تا از ارسال سلاح به ایران خودداری کند . ( 39 )
  رویتر از لوکزامبورگ خبر داد که وزرای خارجه شرکت کننده در جلسه غیررسمی بازار مشترک اروپا گفته اند که چنانچه ایران گروگانهای آمریکایی را آزاد کند، تحریم اقتصادی این کشور لغو خواهد شد . ( 40 ) ژاپن نیز موضع مشابهی ابراز داشته است . ( 41 ) رادیو لندن طی یک بررسی در این باره گفت : وزیران خارجه کشورهای عضو بازار مشترک اروپا موافقت کردند در صورتی که گروگانهای آمریکایی آزاد شوند، تحریم اقتصادی ایران لغو خواهد شد . آنها همچنین فاش ساختند که نامه ای مبنی بر موضع عراق در جنگ دریافت داشته اند . خبرنگار بی بی سی گفت : در این نامه تقاضای میانجی گری شده، اما هدف اصلی تشویق کشورهای عضو این بازار برای کمک به پایان دادن جنگ بوده است . ( 42 ) گاردین نیز نوشت: دولت عراق از کشورهای عضو بازار مشترک خواسته است بی طرفی خود را در درگیری ایران و عراق حفظ نمایند . این اقدام نمایانگر وحشت عراق از این مسأله است که مبادا آمریکا و جامعه اقتصادی اروپا با آزاد شدن گروگانهای آمریکایی به تحریم اقتصادی علیه ایران خاتمه دهند . ( 43 ) همچنین روزنامه اردنی الاخبار نوشت: پاسخ مثبت بازار مشترک اروپا به تلاشهای آمریکا برای لغو تحریم صادرات اسلحه و قطعات یدکی به ایران بازتابهای خطرناکی در آیندۀ روابط عربی  اروپایی خواهد داشت . ( 44 )
  وایزمن، وزیر دفاع اسبق اسرائیل ضمن مصاحبه ای در شیکاگوی آمریکا گفت : مهمترین وظیفۀ اسرائیل برقراری روابط نزدیک با کشورهای مسلمان از جمله ایران است … اسرائیل مایل است پیوند خودرا با ایران تجدید کند . پس از انقلاب ایران، ما دوستی را از دست دادیم . ما از هر پیوندی با ایران استقبال خواهیم کرد … جنگ ایران و عراق نگرانی اسرائیل را افزایش داده است، اما بدیهی است که جنگ مخالفان با یکدیگر از فشار جبهه شرقی ما خواهد کاست . او با احتیاط اضافه کرد : وقتی مواد مذاب از دهانه آتش فشان جریان دارد؛ ما نمی توانیم جریان را کنترل کنیم . ( 45 ) از سوی دیگر، آنیتا استاکمن سخنگوی وزارت خارجه آمریکا گفت: ما اطلاعی ازتحویل اسلحه اسرائیل به ایران نداریم که دو روزنامه نگار ( رونداوانرو، رابرت دوراک ) گزارش کرده اند . سیاست ما عدم تحویل تجهیزات نظامی به ایران تا آزادی گروگانها است . ما از دوستان و متحدان خود نیز خواسته ایم این روش را اتخاذ کنند . ( 46 )
  برژینسکی گفتک ما نمی توانیم ناتوی دیگر در منطقه ایجاد نماییم، زیرا شرایط سیاسی و اقتصادی منطقه اجازه نمی دهد … ما با توجه به این که مسأله امنیت ملی روبرو هستیم، تلاش جدی خواهیم کرد … تلاش ما برای ایجاد امنیت در منطقه خلیج فارس در دراز مدت عملی خواهد شد . ( 47 )
  خبرگزاری چین نوگزارش داد که چین از هیج یک ازدو کشور جانبداری نکرده، اما از آنها خواسته اختلافات خود را از طریق مذاکره حل کنند . همچنین به گزارش خبرگزاری فرانسه، مقامات چینی بار دیگر به شوروی هشدار دادند تا از جنگ ایران و عراق به نفع خود ب هره برداری نکند . ( 48 )
  به گزارش تاس، قذافی گفته است : باید قدمهای مثبت و سریعی برای برقراری آتش بس در جنگی که فقط به نفع آمریکا و صهیونیسم است، برداشته شود . ( 49 ) علی اسحاق، عضو جبهه آزادیبخش فلسطین در دیدار با نعیم حداد، عضو هیات رهبری حزب بعث، حم ایت سازمان آزادیبخش فلسطین را از حاکمیت مجدد عراق بر شط العرب اعلام و ادعای عراق را تأیید کرد . ( 50 )
  مجله تایم تحولات عراقی را طی دو سال گذشته یکی از شگفت انگیزترین رویدادهای خاورمیانه خواند و افزود یکی از کشورهای فوق العاده غنی از نظر منابع نفتی، عر اق است که از رادیکالیسم آشتی ناپذیر خود تغییر موضع داده و به همکاری با همسایگان محافظه کار خود در خلیج فارس، مخصوصاً عربستان پرداخته است . این تغییر موضع تا حدی به جاه طلبی های صدام مربوط است . وی به عنوان رهبر بزرگترین و مجهزترین نیروی نظامی منطقه ( 220 هزار نفر ) آشکار اظهار می کند که در نظر دارد نقش قبلی شاه را به عنوان ژاندارم خلیج ( فارس ) ایفا نماید . عراق اخیراً پیوندهای خود را با شوروی گسسته، به ژاپن، فرانسه و آلمان غربی برای تهیۀاسلحه روی آورده است . فرانسه که بزرگترین خریدار نفت عراق است، در پیش رفت عراق تا مرز یک قدرت اتمی، نقش موثری را ایفا نموده است . در ژوئن ( خرداد ) گذشته، با فرانسه قراردادی 1/ 5 میلیارد دلاری منعقد نمود تا مجموعه ای از سلاحهای پیشرفته تهیه نماید . ( 51 )
  یونایتدپرس از ژاپن گزارش داد : با وجود جنگ، ژاپن به تکمیل مجتمع پترو شیمی 3 / 3 میلیارد دلاری جنوب ایران خواهد پرداخت . توسیو کوموتو، سرپرست وزارت اقتصادی ژاپن طی نطقی گفت : اگر ما در این طرح شکست بخوریم، اعتماد به ژاپن از دست خواهد رفت . از این رو دولت ژاپن قصد اتمام این پروژه را دارد . ( 52 )
 منابع و ما خذ :
 1  سند شماره 024705 مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ : استانداری خوزستان، . 1359/ 8/ 7
 2  سند شماره 001412 مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ: گزارش شهربانی آبادان، . 1359/ 8/ 5
 3  روزنامه انقلاب اسلامی، 8 / 5 / 1359 .
 4  مأخذ شماره 2 .
 5  روزنامه انقلاب اسلامی، 7 / 8 / 1359 .
 6  سند شماره 048618 مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، مرکز فرماندهی سپاه، . 1359/ 8/ 5
 7  مأخذ شماره 1 .
 8  روزنامه جمهوری اسلامی، 7 / 8 / 1359 ، خبرگزاری پارس .
 9  سند شماره 00410 مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ : واحد اطلاعات سپاه اهواز . 1359/ 8/ 5
 10  سند شماره 001420 مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ: واحد عملیات سپاه سوسنگرد، 6 / 8 / 1359 .
 11  مأخذ شماره 1 .
 12  روزنامه جمهوری اسلامی، 7 / 8 / 1359 و روزنامه انقلاب اسلامی، 10 / 8 / 59 .
 13  سند شماره 048585 مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ : واحد اطلاعات مرکزی سپاه، . 1359/ 8/ 7
 14  مأخذ 8 .
 15  سند شماره 048600 مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ : ستاد مشترک ارتش، . 1359/ 8/ 6
 16  سند شماره 048617 مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، مرکز فرماندهی سپاه، . 1359/ 8/ 5
 17  مأخذ شماره 3 .
 18  پیشین .
 19  سند شماره 001414 مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ: ژاندارمری جمهوری اسلامی، . 1359/ 8/ 5
 20  خبرگزاری پارس، » گزارشهای ویژه ، « نشریه 225 ، 8 / 8 / 1359 .
21    روزنامه انقلاب اسلامی، 7 / 8 / 1359روابط عمومی سپاه ارومیه .
 22  خبرگزاری پارس، » گزارشهای ویژه « نشریه 223 ، 6 / 8 / 1359 .
 23  ماخذ شماره 22 ، رادیو کلن 5 / 8 / 1359 .
 24  روزنامه جمهوری اسلامی، 5 / 8 / 1359 ، خبرگزاری پارس، تایمز مالی .
 25  روزنامه جمهوری اسلامی، 5 / 8 / 1359 ، خبرگزاری پارس .
 26  پیشین .
 27  ماخذ شماره 22 ، سفارت جمهوری اسلامی ایران در مسکو، روزنامه مسکو نیوز، . 1359/ 8/ 5
 28  سند شماره 001413 مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، نامه فرماندهی سپاه خوزستان به سپاه مرکز و مسئولین کشور، . 1359/ 8/ 5
 29  سند شماره 023881 مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ: اطلاعیه دادستانی انقلاب اسلامی اهواز، 5 / 8 / 1359 .
 30  خبرگزاری پارس، » گزارشهای ویژه « نشریه 224 ، 7 / 8 / 1359 .
 31  ماخذ شماره 25 ، دفتر حفاظت منافع ایران در واشنگتن .
 32  ماخذ شماره 3 .
 33  ماخذ شماره 22 ، یونایتدپرس، خبرگزاری عراق، بغداد، 5 / 8 / 1359 .
 34  ماخذ شماره 22 ، سفارت جمهوری اسلامی ایران در مسکو، 5 / 8 / 1359 ، خبرگزاری تاس .
 35  ماخذ شماره 22 ، رادیو آمریکا، . 1359/ 8/ 5
 36  ماخذ شماره 22 ، یونایتدپرس، نیویورک، . 1359/ 8/ 5
 37  ماخذ شماره 22 ، بخش عربی رادیو امان، . 1359/ 8/ 5
 38  ماخذ شماره 22 ، بخش عربی رادیو بغداد، 5 / 8 / 1359 .
 39  ماخذ شماره 22 ، بخش عربی رادیو لندن، . 1359/ 8/ 5
 40  ماخذ شماره 25 ، رویتر، لوگزامبورگ .
 41  ماخذ شماره 22 ، یونایتدپرس، توکیو .
 42  ماخذ شماره 22 ، رادیو لندن، 5 / 8 / 1359 .
 43  ماخذ شماره 22 ، روزنامه گاردین، لوگزامبورگ .
 44  ماخذ شماره 22 ، رادیو صوت الجماهیر عراق، 5 / 8 / 1359 ، روزنامه اردنی الاخبار .
 45  ماخذ شماره 22 ، آسوشیتدپرس، شیکاگو، . 1359/ 8/ 5
 46  ماخذ شماره 22 ، رویتر، واشنگتن، . 1359/ 8/ 5
 47  ماخذ شماره 25 ، یونایتدپرس، کلرادو .
 48  ماخذ شماره 3 ، خبرگزاری فرانسه، پکن .
 49  ماخذ شماره 3 ، خبرگزاری تاس، لیبی .
 50  ماخذ شماره 22 ، خبرگزاری ع راق، بغداد، . 1359/ 8/ 5
 51  روزنامه میزان، 5 / 8 / 1359 ، مجله تایم .
 52  ماخذ شماره 25 ، یونایتدپرس، توکیو .