مرکز مطالعات وتحقیقات جنگ سپاه پاسداران انقلاب اسلامی در کتاب “هویزه ،آخرین گامهای اشغالگر”از مجموعه کتابهای “روزشمار جنگ ایران وعراق”حوادث این عملیات را اینگونه بیان می کند:
جمعه 9 آبان 1359 21 ذیحجه 1400 31 اکتبر 1980
عراق همچنان برتصرف آبادان پافشاری می کند . پس از خرمشهر، حرکت محوری عراق تصر ف آبادان است . عراق روز نهم آبادان را به عنوان روز تهاجم و تصرف آبادان در نظر گرفته بود و براین امر چنان اصرار می ورزید که برخی رسانه ها به این مسأله اشاره کردند . ( 1 )
برای تحقق این امر، دشمن شب هنگام حجم زیادی از آتش توپخانه را روانه شهر کرد و این کار ر ا تا صبح ادامه داد . شدت آتش دشمن در این روز بی سابقه بود، تا آنجا که گزارشهای رسیده، از شهید و زخمی شدن بیش از هشتاد نفر و خسارات مادی بسیار حکایت دارند . ( 2 )
همچنین دشمن به تقویت نیروهای خود اقدام کرد تا این جبهه را برای تصرف نهایی شهر آماده سازد . عراق برای این امر، همزمان در جبهه محمدیه سلمانیه با پیشروی از مارد به سمت شمال و به طرف مواضع سپاه و ژاندارمری، حمله سنگینی را علیه نیروهای خودی انجام داد؛ ( 3 )
که ابتدا موفقیت هایی به دست آورد . ( 4 )
ولی سرانجام با تحمل تلفاتی عقب نشینی کرد . ( 5 )
با گشودن جبهه ای جدید برای منحرف کردن ذهن رزمندگان در این جناح، دشمن، نیروهای خود را در منطقه مارد از طریق پل و لنج از کارون عبور داد و به نیروهای خود در جبهه آبادان ملحق ساخت . ( 6 )
در گزارشهای مختلف، استعداد این نیروها یک لشکر ذکر شده است . واحد اطلاعات سپاه خوزستان در این باره می نویسد :
ستونهای عظیم از عقبه دشمن تا نزدیکی مارد ( کناره کارون )؛ با یک لنج از غرب به شرق رودخانه حمل می شوند . دشمن برای سرعت بخشیدن به امر انتقال، یک پل در این منطقه نصب کرده و 20 دستگاه تریلی، کامیون و زرهی را به سمت شرق کارون عبور داده است . ( 7 )
از سوی دیگر، دشمن شب گذشته روی » بهمنشیر « پل زد و اولین ستون از نیروهای خود را با استفاده از غفلت مدافعان آبادان، از منطقه ذوالفقاری و خاکستان وارد آبادان کرد . دشمن قصد داشت ابتدا با نیروهای پیاده، سرپلی را در آبادان تصرف کند و سپس نیروهای زرهی و مکانیزه خود را وارد سازد . نیروهای خودی که به طور نامنظم در شهر مستقر بودند، به کمک یک گردان از نیروهای ارتش که تازه وارد منطقه شده اند، به مقابله با دشمن برخاستند .
مقاومت نیروهای خودی طوری بود که دشمن با دادن تلفات مجبور به عقب نشینی شد و در تلاش های بعدی نیز نتوانست موقعیت مناسبی برای نیروهای خود فراهم کند، ( 8 )
ناچار از اعزام نیروهای بیشتر خودداری کرد . دراین درگیری عده زیادی از افراد دشمن کشته شدند یا هنگام فرار در رودخانۀ بهمنشیر غرق گردیدند . ( 9 )
طبق آنچه در مطبوعات منعکس شد، درگیر یهای امروز در کوی ذوالفقاری تا نخستین ساعات بامداد حدود 200 کشته و 36 اسیر از دشمن برجا گذاشت؛ علاوه برتجهیزاتی که از بهمنشیر عبور داده شده بود 15 تانک و بیش از 40 خودروی دشمن نیز منهدم گردید . ( 10 )
عملیات در حالی صورت گرفت که بخش فارسی رادیو بغداد این اطلاعیه را خطاب به مردم آبادان چندین بار تکرار کرد : اهالی محترم آبادان، توجه فرمایید . این پیام ما به شماست . به شما بیشتر فرصت دادیم تا برای جلوگیری از ویرانی بیشتر، شهر را ترک کنید . آنها که پرچم سفید را برفرازند، در امان خواهند ماند، ولی آنها که سلاح بر زمین نگذارند، به شدت مجازات می شوند . ( 11 )
عراق در واکنش نسبت موفقیت نیروهای خودی، طی بیانیه شماره 114 فرماندهی کل نیروهای مسلح اعلام کرد :
دستاوردهای نیروهای پیشرو ما در محاصره شهر آبادان، انهدام گروههای دشمن در سایر مناطق و وارد ساختن خسارات سنگین به آن ، به منزله پاسخ مناسب به دشمن فارسی است . خسارات مشهود دشمن عبارتند از :
1 سیزده کشته،
2 انفجار و به آتش کشیده شدن لوله های گاز و انبارهای نفت در آبادان و خسروآباد . ( 12 )
راههای وصولی به جزیره آبادان
1 ) عبور از اروندرود:
عبور از این مسیر، علی رغم کوتاه بودن آن نسبت به دیگر مسیرها، خارج از توانایی ارتش عراق بود . عرض زیاد اروندرود ( ششصدتا هزار متر )، سرعت آب، جزر و مدها، جهت حرکت و جریانهای متفاوت و متنوع آب در زمانهای مختلف و حتی در قسمتهای مختلف ( کنار یا وسط رود، سطح یاعمق آب )، امر عبور را با مشکلات تاکتیکی بسیاری مواجه می کرد، که حل نشدنی می نمود .
2 ) عبور از خرمشهر :
عبور از شهر خرمشهر و وارد شدن به جزیره آبادان از طریق پل خرمشهر نیز در عمل با مقاومت شدید رزمندگان در مرحله اشغال، غیرممکن شد . قوای عراقی نتوانستند سریعاً خرمشهر را اشغال کنند و پس از 35 روز درگیری خود را به پل خرمشهر رساندند ولی سد محکم رزمندگان مجال عبور از پل را به متجاوزین نداد .
3 ) عبور از بهمنشیر:
عبور از رودخانۀ بهمنشیر با وجود فاصله زیاد از عقبه اصلی دشمن و مشکلات نظامی خاصی که داشت، تنها راه دستیابی به جزیره آبادان و تصرف شهر بود . عراق برای تحقق این امر می بایست بر قسمت شرقی رود کارون دست یافته و با پیشروی به سمت جنوب و زدن پل روی بهمنشیر، تصرف جزیره آبادان را امکان پذیر سازد .
عبور از کارون، مقدمه عبور از بهمنشیر : عراق در جستجوی راه مناسب برای دسترسی به شرق کارون، نیروهای خود را به سمت شمال کشید و از دو محور مارد ( 12 کیلومتری شمال آبادان ) و سلمانیه ( 20 کیلومتری شمال آبادان ) اقدامات مهندسی برای عبور از کارون را آغاز کرد .
عراق یک بار از نیمه دوم مهرماه در منطقه مارد برای احداث پل روی کارون به اقدامات مهندسی پرداخت که با هوشیاری و ا قدام به موقع افراد بومی در مطلع ساختن نیروهای خودی، توسط نیروهای سپاه و هوانیروز از ادامه فعالیت مهندسی ارتش عراق ممانعت شد و 8 نفر از نیروهای عراقی که برای ساحل سازی به قسمت شرقی کارون رخنه کرده بودند، به اسارت درآمدند . دشمن بار دیگر در 19 مهرماه حدود ده کیلومتر بالاتر از محل فوق الذکر، حدفاصل مارد و سلیمانیه، شب هنگام، به احداث پل پرداخت و در حین غافلگیری نیروهای خودی، از کارون عبور کرد؛ در حدود ساعت 30 / 8 صبح به جاده اهواز آبادان رسید و نزدیک به 900 نفر غیرنظامی ( که در این جاده رفت وآمد می کردند و اطلاعی از عبور عراقیها از کارون نداشتند )، به اسارت گرفت .
عراق تا دو روز پس از ورود به سمت شرقی کارون، نتوانست منطقه مارد را تصرف کند، ولی سرانجام بافشار و کشتار بسیار، مقاومت نیروهای خودی را در هم شکست و مارد را به اشغال درآورد . وقتی نیروهای خودی از مار د عقب نشستند، عراق برای تصرف آبادان مصمم تر شد .
بنابراین در نقطه ای از ساحل شرقی کارون که در تصرف داشت، پل دیگری احداث کرد و با تقویت نیروهای خود در این محور، حملات متعددی را در حاشیه شرقی رود کارون به سوی آبادان آغاز کرد . نیروهای معدود خودی، بدون امکا نات کافی، در برابر هجوم تانکهای متعدد و آتش پرحجم توپخانه عراق، برای جلوگیری از پیشروی دشمن به مقاومت پرداختند، اما فشار دشمن بسیار شدید بود، بطوری که نیروهای خودی مجبور به عقب نشینی به سمت ایستگاه شدند و به این ترتیب عراق تا آستانه آبادان پیش رفت . این مرحله تا 23 مهر طول کشید .
با استقرار نسبی دشمن در معابر وصولی آبادان، نیروهای خودی با درک موقعیت نظامی منطقه و خطر سقوط آبادان، گهگاهی بطور نامنظم به دشمن حمله می کردند و شاهد موفقیتهایی نیر بودند؛ از جمله، عملیاتی که نیروهای خودی متشکل از تکاوران و برادر ان سپاه روز بیست و نهم مهر در محور ایستگاه هفت انجام دادند و با فداکاری موفق شدند نیروهای زرهی و پیاده دشمن را حدود 5 کیلومتر عقب رانده و مواضع آنها را متصرف شوند، ولی به علت عدم پشتیبانی ناچار به ترک مواضع متصرفه و عقب نشینی به سنگرهای قبلی شدند . در شر ایطی که شهر محاصره قرار گرفته بود و بطور دائم توسط هواپیماها و توپخانه دشمن از دو سمت هدف قرار می گرفت . » حجت الاسلام جمی « امام جمعه آبادان، در جمع مردم و رزمندگان حاضر می شد و با ایراد سخنرانیهای مهیج تأکید می کرد که عراقیها هیچگاه نخواهند توانست آبادان را تصرف کنند و این خیال خامی است که بعثی ها در سر می پرورانند . حضور دائمی امام جمعه و تلاش او در تشویق به ایستادگی و مقابله با دشمن، از عوامل مهم تداوم اراده مقاومت در روحیه مدافعان شهرآبادان بود .
عراق با رسیدن به نزدیکی ایستگاه 7 ، از نظر معابر وصولی و ورود به جزیره آبادان چند راه در پیش رو داشت، اما تجربه خرمشهر به عراق آموخته بود که در رویارویی با نیروی مردم، دستیابی به هدف تعیین شده، آسان نخواهد بود و برای نیل به هدف بهای سنگینی باید بپردازد؛ مثلاً در شرایطی که تصور می کرد ایستگاه 7 منبع بزرگی از نیروهای نظامی و مقاومت مردمی است، از ادامه پیشروی دراین محور خودداری کرد، در حالی که نیروهای مدافع در ایستگاه 7 از نظرتعداد با مشکل جدی مواجه بودند .
در ادامۀ کار، دشمن نیروهای جدیدی از طریق پل مارد وارد منطقه کرد؛ این نیروها پس از قطع جاده خرمشهر آبادان ب ه سمت منتهی الیه شمال شرقی آبادان پیشروی کردند.
مزیت این مانور در آن بود که بدون درگیری با نیروهای مقاومت و با طی کردن منطقه ای خالی از نیروهای نظامی، براحتی به نخلستانهای کناره بهمنشیر رسیدند . به این ترتیب آبادان از لحاظ تردد زمینی، کاملاً در محاصره قرا ر گرفت، به نحوی که حتی امکان تردد نفر نیز از نیروهای خودی سلب شد . تنها راه ارتباطی باقیمانده، راه آبی بندر امام خمینی ( بندر شاهپور ) به خورموسی و بهمنشیر بود که عبور از این راه آبی توسط لنج صورت می گرفت و از این پس، برای ارتباط با آبادان، به جای دو ساعت، حداقل بیست و چهار ساعت وقت لازم بود .
در این حال، نیروهای خودی مستقر در جزیره آبادان که عبور دشمن از رودخانه بهمنشیر را قریب الوقوع می دیدند، در مقام چاره جویی برآمده تصمیم گرفتند روز هفتم آبادان با دوبه به آن طرف رودخانه بروند و به عراقیها شبیخون بزنند . ده نفر از سپاه، تعدادی از تکاوران و عده ای از افراد بومی برای اجرای این برنامه مهیا شدند، اما شب هنگام، آتش شدیدی از سوی عراق روی منطقه اجرا شد و دوبه ای که مسئولیت انتقال نیروهای خودی به آن سوی آب را داشت، دیرتر از موعد مقرر به محل استقرار آنان رسید، ام ا در تاریکی هوا، از آنان رد شد و اندکی بعد مورد اصابت آتش دشمن قرار گرفت . بناچار نیروها بعد از چند ساعت انتظار، از آمدن دوبه ناامید شدند و ساعت حدود 4 صبح به شهر بازگشتند . از سوی دیگر، در همین شب نیروهای عراقی، در حوالی کوی ذوالفقاری پلی روی بهمنشیر احدا ث کردند و اوایل صبح در عین غافلگیری وارد شهر شدند .
پیرمردی بنام » دریاقلی « که در آبادان اوراقچی بود، به محض دیدن عراقیها در این سمت آب، به نزدیکی نیروهای مقاومت، که از نیروهای دادگاه انقلاب آبادان و در مسجدالرسول مستقر بودند . وضعیت را اطلاع داد؛ این نیروها ( پنج الی شش نفر همراه با یک قبضه آرپی جی و چندقبضه ژ 3 ) اولین افرادی بودند که به مقابله با عراقیها پرداختند .
عراقیها هرکس را که در مسیرپیشروی خود، به سوی مرکز شهر می دیدند به اسارت می گرفتند .
با رسیدن اولین گروه مقاومت و کند شدن حرکت عراقیها، نیروهای دیگر بتدریج از راه می رسیدند . ادامه ماجرا از زبان سه شهید بزرگوار، اکبر علی پور، یاسر مهربان و حمید قبادی نیا از اعضای سپاه آبادان، دنبال می شود .
همزمان با تلاشهای گسترده ای که از سوی عراق برای تصرف خرمشهر صورت می گرفت، دستیابی به جزیره آبادان نیز در رأس اقدامات دشمن قرارداشت . عراق پس از اشغال بخش غربی خرمشهر به این کوششها شدت بیشتری بخشید زیرا پس از ناکامی در تصرف کامل خوزستان، در طراحی نظامی خود، آبادان را بعنوان یکی از اهداف استراتژیک تعیین کرده بود .
موقعیت آبادان از نظر جغرافیایی :
شهر آبادان درجنوبی ترین نقطه استان خوزستان در جزیره آبادان قرار دارد . رودخانه بهمنشیر از شمال وشرق، قسمت کوچکی از رود کارون از شمال، خلیج فارس از جنوب و اروندرود از غرب، منطقه را محاصره کرده و تشکیل جزیره ای داده است . همجواری با اروندرودکه مرز ایران و عراق را تشکیل می دهد و دارای سواحل گسترده ای است ، براهمیت این جزیره می افزاید . علاوه برآن، تسلط آبادان برشمال خلیج فارس آن را از یک موقعیت استراتژیک برخوردارساخته است .
رژیم عراق با درک موقعیت این جزیره، قصد داشت تا با تصرف آن و تسلط کامل بر اروندرود ودستیابی به سواحل مناسب در خلیج فارس، مطامع تاریخی خود را تحقق بخشد از آن گذشته، تصرف شهرآبادان به لحاظ وضعیت آن روز جنگ، می توانست بسیاری از مشکلات رژیم عراق را پاسخ دهد و برادعای پیروزی رژیم بعث صحه گذاشته، جنگ تبلیغاتی را به نفع عراقیها رقم بزند . لذا فشار بیشتر برای اشغال آبادان، در ردیف بزرگترین اهداف ماشین نظامی عراق قرار گرفت . ولی تصرف این شهر با مشکلاتی متعدد همراه بود که موقعیت جغرافیایی وقرارداشتن شهر درجزیره آبادان، از عمده ترین آن مشکلات محسوب می شد .
منابع و ماخذ :
1 خبرگزاری پارس، » گزارشهای ویژه « ، نشریه 228 ، 1359/ 8/ 11 .
2 سند شماره 001478 مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، استانداری خوزستان، . 1359/ 8/ 10
3 سند شماره 001460 مرکز مطالع ات و تحقیقات جنگ، ” بولتن خبری 24 ساعته ” واحد اطلاعات سپاه خوزستان، شماره 30 ، . 1359/ 8/ 9
4 سند شماره 001459 مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ گزارش گشت صحرایی واحد عملیات سپاه اهواز، 9 / 8 / 1359 .
5 ماخذ شماره 3 .
6 سند شماره 001493 مرکز مطالعات و تحقیقات ج نگ: استانداری خوزستان و ماخذ شماره 3 .
7 ماخذ شماره 3 .
8 نشریه تاریخ جنگ مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ: شماره 4 و 5 . تابستان و پاییز 1371 ، ص ص 22 21 روزنامۀ انقلاب اسلامی، 10 / 8 / 1359 و ماخذ شماره 3 .
9 نشریه تاریخ جنگ، مرکز مطالعات وتحقیقات جنگ: شماره 4 و 5 ، 1371 ، ص ص 22 21 .
10 روزنامه کیهان، 11 / 8 / 1359 و روزنامه جمهوری اسلامی، 12 / 8 / 1359 .
11 خبرگزاری پارس، ” گزارشهای ویژه ” نشریه 227 ، 10 / 8 / 1359 .
12 ماخذ شماره 1 ، رادیو صوت الجماهیر ( بغداد )
